M tojiyev, I. Nigmatov

Y ilning issiq davridagi ishlab chiqarish xonalari harorati, nisbiy nam ligi va havo
harakati tezligining v o ‘l q o‘yi!adigan m e’yoriari
Harorat, °C
Nisbiy namligi, %
Havo harakati te­
zligi, m/s
Eng issiq oyning soat 13 da tashqi
28 °C da 55
0,24),5
havo o'rtacha haroratidan yuqori
27 °C da 60
0,3-0,7
bo‘lmasligi, biroq 28°C dan osh-
26 °C da 65
0,3-0,7
masligi kerak.
25 °C da 70
0,3-0,7
Eng issiq oyning soat 13 da tashqi
24 °C 75 dan ortiq
0,3-0,7
havo haroratidan °C dan yuqori
bo‘lmasligi kerek.
0,5-1,0
bo‘masligi, biroq 26 °C dan osh-
26 °C da 65
0,5-1,0
masligi kerak.
25 °C da 70
0,5-1,0
24 °C da
3.3. Ishlab chiqarishda m o‘tadil ob-havo sharoitini yaratish
0 ‘zbekiston R espublikasining bir qator ishlab chiqarish obyektlarida 
qulay ob-havo sharoitlari yaratilishi natijasida ularga bogMiq b o ‘lgan 
kasb kasalliklarini kam aytirishga erishilgan.
B u ishlam i am alga oshirishda xonalarga issiqlik kirishini v a uning 
ishchilarga ta ’sirini kam aytirish, sham ollatishning qulay usullarini 
q o ila s h , m ehnat v a dam olish rejim larini m uvofiqlashtirish, h ar xil tarkibli 
ichim lik suvlarini tashkil qiiish, ish jarayonlarida foydalaniladigan kiyim - 
boshlarni m ukam m allashtirish va boshqa om illar bilan am alga oshiriladi. 
Ish jarayonini m exanizatsiyalashtirish va uskuna-jihozlarining zamor>?viy
35

---

(takom illashgan) turlaridan foydalanish orqali ish xonalariga issiqlik 
kirishini kam aytirishga erishiladi. M asalan, po ‘lat quyish sexlarida elektr 
pechiaridan foydalanish, m etallarni m exanizm lar yordam ida toblash, 
m etallurgiya pechlarini avtom atlashtirish, issiq m ahsulotlarni alohida 
xonalarda sovutish va boshqa jarayonlarni aytish m um kin. Ikkinchi 
tom ondan, 
bajariladigan 
ishlam i 
m exanizatsiyalashtirish 
m ehnatni 
yengillashtiradi, energiya sarfiarini kam aytiradi, shu tariqa organizm ning 
issiqlab ketish im koniyatini kam aytiradi. Jarayonlarni m asofadan turib 
boshqarish ham nurlanish m anbayi bilan ishchi o'rtasidagi m asofani 
uzaytiradi va bu ishchiga ta ’sir qiladigan radiatsiya kuchini kam aytiradi. 
Liskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kam aytiruvchi m ateriallar bilan 
qoplash, ishchilam i nur v a shu’lalanish issiqligidan m uhofaza qiladigan 
him oya ekranlarining qurilishi ham ijobiy natijalarni beradi. Bunda 
ekranlar vazifasini issiqlik chiqishini kam aytiruvchi m ateriallar bilan 
qoplangan to ‘siqlar, pech tuyniklari ichida suv aylanib yuradigan 
sovutgichli ichi g ‘ovak uskunalar, suv purkaydigan to ‘siqlar, issiq 
gazlar haroratini kam aytiruvchi to ‘siqlar bajarishi m um kin. Jum ladan, 
dom na pechlari va ayrim isitadigan pechlar yuzasini oqar suv aylanib 
yuradigan ichi g ‘ovak ekranlar bilan qoplash ish m aydonchasidan havo 
haroratini 50°C dan 28—30°C gacha pasaytirishi, infraqizil nurlanishni 
ham
b arta raf etishga 
erishiladi. 
X onalardagi 
ortiqcha 
issiqlikni 
y o ‘qotishda sham ollatish ham m uhim rol o'ynaydi. Ayrim ish joylari va 
zonalarida norm al m ikroiqlim ni vujudga keltirish uchun havo dushlari 
tashkil qilinadi. Shu asnoda qator ishlab chiqarish korxonalarida havoni 
m o ‘tadillashtirish (sham ollatish)dan keng foydalaniladi. M ehnat qilish 
va dam olishning oqilona rejim ini tashkil qilish uchun, ish kununi 
qisqartirish, q o ‘shim cha tanaffuslar joriy etish, samarali hordiq chiqarish 
uchun sharoitlar yaratish y o ‘U bilan am alga oshiriladi. Bu borada 
m am lakatim izda yuqori haroratli sexlardagi k o ‘pgina kasblar uchun 
6 soatli ish kuni belgilangan. B unda ishni o ‘z vaqtida boshlash, k o ‘p 
sm enali ishlarda esa issiq davrni (soat 12 dan - 16 gacha) sm enalar 
o ‘rtasida bir m e ’yorda taqsim lash lozim. Q o ‘shim cha tanaffuslarni 
(tushlik tanaffusidan tashqari) necha m arta va qancha m uddatga tashkil 
etish fiziologik tekshirishlar asosida belgilanadi. U lam ing davom iyligi 
toliqish belgilarini y o ‘qotishga va tashqi m uhitga m oslashuv jarayonini 
m e’yorga solishga im kon beradigan b o ‘lishi kerak. Dam olish vaqtida 
ishchi ob-havo sharoitlari norm al (18—20°C) haroratda, dam olish uchun
36

---

m axsus o ‘rindiqlar, sluilar, kreslolar bo ‘lgan xonada b o ‘lishi kerak.A gar 
alohida xonada dam olish tashkil qiiish im koni b o ‘lmasa, ish joylari 
yaqinida dam olish zonalari tashkil etilib, bunda sham ollatish vositalari 
bilan normal harorat va havo harakati saqlab turiladi. Kiyim -boshni 
h o'ilash, suv bilan b o g ‘liq tadbirlar (sm ena m aboynida 2 -3 m arta) 
organizm dan ortiqcha issiqlikni tez chiqaradigan q o ‘shim cha vositalar 
hisoblanadi. Shu m aqsadda ish jo y larig a yaqin dushxonalar tashkil 
etiladi. O qilona ichim lik rejirnini tashkil etish organizm dan y o ‘qotilgan 
nam lik, tuzlar va darm ondoriiarning o ’rnini qoplash uchun kerak. Bir 
sm enada 4 -4 ,5 kg tana m assasini y o'qotadigan sexlarning ishchilari tuz 
q o ‘shilgan gazli suv (0,5% N aCl eritm asi) bilan ta ’minlanishi zarur. B ir 
sm enada 3-3,5 kg gacha tana m assasini y o ‘qotadigan ishchilarga ovqat 
ratsioniga tuz q o ‘shib beriladi. U lar oddiy gazli suv, b a’zan issiq choy 
va organizm faoliyatini oshiradigan ham da y o ‘qotilgan darm ondorilar 
o ‘rnini qoplaydigan boshqa ichim liklar bilan ta ’minlanadilar.
Issiqlab ketish va issiqlik nurlanishining boshga ham da k o ‘zga 
salbiy ta ’sirini kam aytirishda shaxsiy saqlovchi vositalari m uhim rol 
o'ynaydi. K orxona keng, him oya kiyimlari m o‘l va qulay tikilgan, 
matosi esa bug‘lanishi va issiqlik berishi qulay bo‘lgan m atolar (tabiiy 
ip-gazlama, zig 'ir poyasidan to ‘qilgan matolar)dan tayyorlanishi zarur. 
Issiqlik nurlanishidan him oya qiiish uchun esa yuzasiga tushadigan 
infraqizil nurlam i qaytaruvchi yupqa metall qatlam li (aluminiy qatlamli) 
m atolar qo'llaniladi. Boshni issiqlik radiatsiyasidan him oya qiiish uchun 
dyuralum iniydan tayyorlangan kaskalar, enli kigiz qalpoqlar, k o ‘zni 
him oya qiiish uchun esa ko ‘zoynaklar q o ‘llaniladi.
Ochiq havoda ishlaganda doimiy ish joylarida quyosh nurlariuan 
him oya qiladigan soyabonlar qurish zarur. M ashina kabinalari ochiq 
ranglarga b o ‘yaladi, issiqlikni m uhofaza qiladigan materiallar esa havoni 
m o‘tadillashtiruvchi vositalar bilan jihozlanadi. Dam olish joylarining 
ish joylari yoniga qurilishi, quyosh v a shamollardan pana qilinishi va 
dushxenalam i qurish k o'zda tutiladi. Shuningdek, sovutilgan ichimlik 
suvi va choy ham isha b o iish i zamr.
37

---