M tojiyev, I. Nigmatov

M avzuni o‘zlashtirish uchun zarur b o ig a n tayanch
so‘z va iboralar:
Xavf; real xavf; potensial xavf; xavfsizlik; faoliyat xavfsizligi; 
xavflam ing taksonom iyasi; 
xavflaming nom enklatura^; 
xavflaming 
kvantifikatsiyasi; xavflam ing identifikatsiyasi; faoliyat; x av f - sabab -
oqibat tushunchalari; m ehnat faoliyatida «gomosfera»; m ehnat faolivatida 
«texnosfera»; xavfsizlik uslublari; xavfsizlik vositalari;
20

---

M ustahkam lash uchun savollar:
1. Hayot faoliyati xavfsizligining vazifalari nimalardan iborat?
2. Xavflam ing m ohiyatini va mazmunini tushuntirib bering.
3. «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining asosiy tushunchalarini 
tushuntirib bering?
4. Faoliyat xavfsizligini ta ’m inlashning qanday uslublarini bilasiz?
5. Faoliyat xavfsizligini ta’minlashda qanday vositalardan foyda­
laniladi?
6. Xavflam ing qanday turlarini bilasiz?
7. X avflam ing kvantifikatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
8. X av f - sabab - oqibat tushunchalarining o ‘zaro bog‘liqligini 
tushuntirib bering?
9. Texnosfera tushunchasining mohiyatini tushuntirib bering?
10. «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining maqsadi nimalardan iborat?
21

---

II BOB
ISHAB CHIQARISH MUH1TIDA INSON OMILI
2.1. Inson m ehnat faoliyatiga ta ’sir etuvchi om illar
Odam umrining k o ‘p vaqtini m ehnat egallaydi, agar inson ish 
faoliyatida 
o‘rnatilgan barcha tartib-qoidalarga rioya qilmasa, bu, o ‘z 
navbatida, inson m ehnat faoliyatiga va so g'ligiga jiddiy ta ’sir ko'rsatishi 
mumkin. Ishlab chiqarish sharoiti - bu irtsonni o ‘rab turgan atrof 
muhitning bir qismini tashkil qilib, uning tarkibiga tabiat-iqlim ga bo g‘liq 
bo ‘lgan ham da insonning kasbiy faoliyatiga ta ’sir etuvchi xavfli va zararli 
om illar (shovqin, silkinish, zaharli tutunlar, gazlar, changlar, nurlanishlar 
va hokazo) kiradi.
Xavfli om illar deganda - m uayyan bir sharoitda inson so g‘ligiga 
zarar keltirishi yoki organizmni halokatga olib kelishi tushiniladi. Zararli 
om illar esa - insonning ish faoliyatiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatishi yoki biror- 
bir kasallikka olib keluvchi holat tushuniladi. Ish sharoitida ishning 
qandayligiga va ish joyining qanday tashkil ctilganligiga bo g‘liq.
Xavfli v a zararli om illam ing ta ’sir xususiyatlari ularning tarkibiga, 
tizilishiga, fizik-kimyoviy xossalariga, miqdoriga, inson tana a ’zolariga 
ta ’sir etish yollariga, holatiga, uchuvchanligiga, suvda, y og ‘da eruv- 
chanligiga va boshqa k o ‘rsatkichlariga bog ‘liq.
A ksariyat xavfli om illarga - ishlab chiqarishdagi zaharli kimyoviy, 
biologk moddalar, ionlantirish xususiytiga ega bo‘lgan nurlar va boshqa 
kuchli ta ’sir etuvchi kuchlar kiradi.
Zaharli kim yoviy m oddalam ing yo ‘l q o ‘yiladigan oxirgi darajasidan 
(UQOD) yuqori miqdorda, yoki biologik xavfli ta ’sirlam ing (patogen 
m ikroorganizm lam ing) inson tanasiga o 'tishi natijasida kuchli kimyoviy, 
yoki biologik zaharlanish yuz berib, insonning o ‘lim iga olib keladi. 
Shuningdek, ionlantirish xususiytiga ega b o ‘lgan nurlarning yuqori 
m iqdordagi d o ‘zasi ta ’sirida ham inson hayoti x av f ostida qoladi.
Zaharli om illarga - ishlab chiqarishdagi changlar, tutunlar, gazlar, 
b ug‘lar, y o ‘l qo‘yiladigan oxirgi darajadan (YQOD) yuqori qiym atga ega 
bo ‘lgan ishlab chiqarish m ikroiqlim ining gigiyenik m e ’yorlari. shovqinlar, 
titrashlar, yoritilganlik, elektr va m agnit m aydonlari va boshqa ta ’sirlar 
kiradi.
22

---

Zaharli om illarning inson tana a’zolariga o‘z-o‘zidan o ‘tishi yoki 
ta’sir etishi va tanada yig ‘ilishi natijasilda kasb kasalliklari kelib chiqadi. 
Masalan, ishlab chiqarish changlari P nevm okom io z kasalliklaridan 
tashqari teri kasalliklarini ham keltirib chiqaradi (bular xususida 111 bobda 
batafsil m a’lumotlar keltirilgan).
Xavfli va zararli om illar ta ’siridagi zararlar deb, ish imumdorligining 
pasayishi, zaharlanish va kasb kasalliklarining paydo bo ‘lishi, kasal- 
lanishning ortib ketishi ham da vaqtinchalik mehnat faoliyatining 
yo‘qotilishi v a boshqa salbiy oqibatlarga olib kelishiga aytiladi.
Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli om illar 4 guruhga bo‘linadi 
(ГОСТ 12.0.003-83 - Xavfli va zararli ishlab chiqarish k o ‘rsatkichlari 
tasnifl)
1. Fizikaviy
2. Kimyoviy.
3. Biologik.
4. Psixofiziologik.
Ishlab chiqarishdagi zararlar deb, ish unum dorligining pasayishi, 
zaharlanish va kasalliklam ing paydo boMishi, kasallanishning ortib 
ketishi va vaqtinchalik m ehnat faoliyatining y o ‘qotilishi va boshqa salbiy 
oqibatlarga olib kelishiga aytiladi. Xavfli va zararli om illarning quyidagi 
turlari mavjud:
K im yoviy (zaharli m oddalam ing paydo b o ‘lishi v a ularning inson 
organizm iga salbiy ta ’sir ko'rsatishi).
Fizikaviy (shovqin, silkinish, va boshqa turdagi titrashlar, nurlanishlar, 
iqlim o'zgarishlari: ob-havo haroratining isishi yoki sovib ketishi), 
atm osfera bosimining o'zgarishi yoritilish darajasi, chang-to‘zonlarning 
ko‘tarilishi va boshqalar).
Biologik (kasallangan mikro organizmlar, m ikrob preparatlari, biologik 
pestitsidiar va boshqalar).
Jism oniy (statistik va dinamik) zo ‘riqish - o g ‘ir yukni olib o ‘tish, 
inson jism oniy holatining buziiishi, inson tana a ’zolarining katta bosim 
ostida bo ‘ I ish i va boshqalar.
Fiziologik (jism oniy harakatlanishning cheklanishi - ginokeniziya).
Psixologik (nerv faoliyatining zo ‘riqishi - aqliy faoliyatni keragidan 
ortiq ishlatish, his-hayajonning ortib ketishi).
Fan v a texnika taraqqiyot yutuqlarining keng su r’atlarda m ehnat 
liutliyatida qoMlaniiishi inson m ehnat faoliyatining ham da ishlab сг'-Цтг':'"
23

---

m uhitining o ‘zgarishiga olib keladi. Shu bilan birga bunday mehnat 
insonning iqtisodiy, sotsial va ilmiy salohiyatining oshishiga ham da uning 
har tom onlam a barkaraol rivojlanishiga o ‘z ta ’sirini ko'rsatadi.