M tojiyev, I. Nigmatov

1.3. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullari
M a iu m k i, xavfsizlik - hayot faoliyati xavfsizligining asosiy o ‘zagini 
tashkil etadi, u inson faoliyatining holati hisoblanadi. Bu holatda insonlar 
m a iu m ehtim ollikda yuzaga kelayotgan xavflarni bartaraf qilishga harakat 
qiladi. Am m o ham m a holatlarda ham xavflarni bartaraf qilish im koniyati 
b o im ay d i. M asalan, y o n g in xavfida: yong‘inning bosh lan g ich fazasida 
o ‘chirish m um kin b o is a , asosiy y o n g in fazasida o‘chirish imkoniyatlari 
chegaralanib qoladi. Yoki biror texnologik jarayonlarda amal qilayotgan 
ko‘rsatkichlar: harorat, bosim k o ‘rsatkichlari birdan o ‘zgarishga uchrasa, 
texnologik jarayonni 
boshqarish 
darajasi 
(xavfsizlikni ta ’minlash) 
cheklanishi mumkin, natijada yo y o n g in chiqadi, yo portlaydi, yoki ishlab 
chiqarilayotgan m ahsulot yaroqsiz holga kelib, atro f m uhitga to ‘kilishi 
mumkin.
X avfsizlikni ta’m inlashda quyidagi tushunchalar kiritiladi: gom osfera 
v a texnosfera.
16

---

G o m o sfera - inisonning faoliyat jarayonida uning turgan o ‘mi 
tushuniladi. Masalan: ishlovchining obyektdagi, sexdagi, b o iim d a g i joyi.
T exnosfera - ishlovchining doimiy ravishda ish jarayonidagi xavfli 
joyi. Masalan: ishchining tokar yoki frezer dastgohidagi ish joyi yoki 
payvandlovchining bevosita payvandlanayotgan qism lar holatidagi ish 
joyi tushuniladi.
Xavfsizlikni ta ’m inlashning 3 uslubi mavjud:
1. Gom osfera bilan texnosferani bir-biridan vaqt yoki joy jihat- 
dan 
uzoqlashtirish 
usuli, 
bu 
usulda 
ishlab 
chiqarish jarayonini 
m exam zatsiyalashtirish v a avtomatlashtirish, jihoz, uskunalam i ma- 
sofadan turib boshqarish, robotlami qo‘llash v a boshqa boshqaruv 
tizim lari orqali am alga oshiriladi. Masalan, konserva sanoatida sharbatlar 
ishlab chiqarishda, atom elektr stansiyalarida texnologik jarayonlam i 
boshqarishda, avtom obilsozlikda y ig ‘ish jarayonidagi ishlami bajarishda 
m asofadan turib m exanizatsiyalashtirilgan jarayonlar orqali boshqariladi.
2. X avfsizlik 
qoidarini 
qo‘llab xavflami 
bartaraf qiiish yoki 
texnosfera (ishlab chiqarish m uhiti)ni norm allashtirish ham da texnosfera 
xarakteristikalarini inson xarakteristikalarini xarakteristikalariga mos- 
lashtirishga asoslangan. Bunda gom osfera va texnosfera ko ‘rsatkichlari 
bir-biriga yaqinlashtiradi. B u usul ishlovchilam i shovqin, chang, gaz, 
yoritilganlik, harorat, jarohatlanish va boshqa xavfli omillardan him oya 
qilishga qaratilagan tadbirlar majmuasini ham da xavfsiz uskuna jihozlarni 
qo‘liash orqali am alga oshiriladi. Masalan, to ‘qim achilik kombinatlarida 
yuzaga keladigan ishlab chiqarish changlari; jihozlardan chiqadigan 
shovqin, ish joylarning yoritilganligi v a boshqa ko‘rsatkichlar m e’yor 
darajalarida b o iis h i talab etiladi.
3. Ish joylaridagi ishlovchilami him oya vositalari yordam ida himoya- 
iashga asoslangan. Bunda texnosfera xarakteristikalarini o ‘zgartirish uchun 
har xil him oya vositalri qoilaniladi. Masalan, shovqin chiqadigan ishlab 
chiqarish tarm oqlarida shovqinga qarshi qurilmalar, kimyo sanoatida zaharli 
gazlarni ish joyidan kam aytiruvchi-soiuvchi shkaflar, yuqori hair>rai‘i 
ish joylarida sovitish qurilmalarini ishlatish, zaharli kimyoviy m oddalar 
ishlatiladigan joyiarda inson organizmini him oya qiluvchi vositalam i 
q o ila s h va boshqalarni aytish mumkin. Ammo real shart-sharoitlarda 
yuqoridagi usullam ing faqat bittasini q o ila s h orqali ishlovchilam ing 
/.aruriy xavfsizlik darajasini ta ’minlash m um kin bo i m a vdLiliA il-htwkha 
.imiild;i.i>i iisullarni tatbiq etish orqalig'ma maqsadi;
17
U N i V E R S IT E l ! 
j