M ü h a z I r ə Mövzu № Sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində inhisar fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması və
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §3. Antiinhisar fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi.
|
2-ci sual üzrə nəticə
Bu sualda haqsız rəqabətə anlayış verilir, onun məzmunu açıqlanılır. Daha sonra, haqsız rəqabətin formaları təsbit olnub ki, onların da ayrı – ayrılıqda izahı verilmişdir. 14 §3. Antiinhisar fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi. Antiinhisar qanunvericiliyinin yaranması tarixi. 4 İlk antiinhisar aktı kimi Bizans imperatoru Zenonun 483-cü ildə qiymətlər haqqında imzaladığı konstitusiyanı göstərmək olar. Bu konstitusiyada deyilirdi ki, «mən hər bir şəxsə geyim və ya balığa və yaxud digər məhsula və ya digər istifadə üçün nəzərdə tutulmuş hər hansı bir əşyaya inhisarın həyata keçirilməsinə yol verməməsini əmr edirəm». Bu aktda ilk dəfə olaraq «inhisar» sözü meydana gəlmişdir. Daha sonra, İngiltərədə XVII əsrdə qəbul edilmiş qanun şəhər ticarətində mövcud inhisarçılığı aradan qaldırdı. Almaniyada isə 1886-cı ildə haqsız rəqabət haqqında qanun qəbul edilmişdir. Kanadada isə 1889-cu ildə ticarətdə məhdudiyyətlərlə bağlı olan birliklərin qadağan edilməsi haqqında qanun qəbul edilmişdir. Fikrimizcə, daha ətraflı Amerika antitrest qanunvericiliyin üzərində dayansaq, daha məqsədəmüvafiq olar. Belə ki, 1883-cü ildə antiinhisar qanunu ilk dəfə Amerikanın Alabama ştatında qəbul olunmuşdur. Bu qanun ticarətin məhdudlaşdırılmasını və sıradan çıxarılmasına yönələn əməlləri hüquqazidd hesab edir və belə hərəkətlərə yol verdiklərinə görə sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinə müxtəlif cəzalar tətbiq edilirdi. Antiinhisar qanunvericiliyinin federal səviyyədə tətbiqinə yalnız 1890-cı ildə başlanılmışdır. Qəbul edilmiş qanun ticarətin və sənayenin qanunsuz məhdudiyyətlərdən və inhisardan müdafiəyə yönəlmişdir. Məsələn: Amerikada aliminium istehsalı üzrə inhisarçı olan «Düpon» şirkəti əhalinin məhsula olan tələbatını bidiyindən və qiymətlərin süni şəkildə artırılması (şişirdilməsi) üçün aliminium bazarında istehsal etdiyi məhsula qıtlıq yaratdı. Buna görə də, prezident Franklin dövlət büdcəsi hesabına «Düpon» şirkəti ilə rəqabət apara biləcək bir şirkət yaratdı. Sonradan isə bu şirkəti «Düpon» şirkətinin 4 İ nhisar-yalnı z bir ş ə xsə mə nsub olma; bir malı istehsal və ya satmaq ü ç ü n mü stə sna hü quqdur. Bax: A.Axundov. Azə rbaycan dilinin izahlı lü ğ ə ti. Bakı , «Elm» nə ş riyyatı , 2005, sə h. 150. 15 sahibinin qan düşməni olan şəxsə özəlləşdirdi. Bunula da aliminimum bazarında qiymətlərlə bağlı stabillik yaratmış oldu. Hüquq nəzəriyyəsində antiinhisar qanunvericiliyinin üç modelinə rast gəlmək olar: Amerika modeli-bütün inhisarçılığı qanunazidd hesab edir. Bu modeli qanunvericilik hal-hazırda Kanadada, Amerikada, Arqentinada və Yaponiyada tətbiq edilir. Avropa modeli-inhisarçılığı qanunazidd hesab olunmur, lakin inhisarçılığa nəzarət edir, inhisar xarakterli sui-istifadə hallarına qarşı mübarizə aparır. Bu modeli qanunvericilik Böyük Britaniya, Fransa və Qərbi Avropa dövlətlərində tətbiq edilir. Qarışıq model-inhisarçılıq həm qanunazidd hesab olunur, həm də inhisarçılığa yol verilir. Məsələn, təbii inhisarçılıq. Bu modeli qanunvericilik Almaniya, Azərbaycan, Rusiya və MDB-yə daxil olan digər dövlətlərdə tətbiq olunur. İnhisar dedikdə müvafiq bazarda bir və ya bir neçə sahibkarlıq subyektinin hökmran mövqeyidir. Bazarda hökmran mövqe – qüvvədə olan qanunvericilik bütün təsərrüfatçılıq subyektləri sırasında bazarda hökmran mövqe tutan şəxslərin hüquqi vəziyyətini ayırır. Hüquq ədəbiyyatında belə subyektlər çox zaman inhisarçılar (monopolist) adlanırlar. Hökmran mövqe-bazarda əvəzləyicisi olmayan və ya qarşılıqlı surətdə dəyişdirilən əmtəəyə malik olan təsərrüfatçılıq subyektinin və ya bir neçə təsərrüfatçılıq subyektlərinin müstəsna mövqeyidir. «Antinhisar fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda isə hökmran mövqeyi belə bir anlayış verilmişdir: Hökmran mövqe – təsərrüfat subyektinin öz iqtisadi potensialının üstünlüyünə əsaslanaraq rəqabətə həlledici təsir göstərməyə imkan verən və bununla da bazarın digər iştirakçılarının bazara daxil olmasını çətinləşdirən müstəsna vəziyyətidir. Bazarda payı 35%-in və ya qanunvericilikdə müəyyən 16 olunmuş digər həddən çox olan təsərürfat subyekti hökmran mövqe tutan hesab olunur. Ondan əlavə, hökmran mövqe rəqabət aparanlar arasında bağlanmış sazişdən, həm də inhisarçı ilə onun alıcı və ya istehlakçısı arasında bağlanmış sazişdən yarana bilər. Təsərrüfatçılıq subyektinin hökmran mövqeyi həm daxili, həm də xarici faktorların nəticəsi, o cümlədən də aşağıdakılar ola bilər: 1. fərqləndirici vergi sistemi, subyektin və digər imtiyazlın, verilməsi daxil olmaqla dövlət siyasəti; 2. təsərrüfatçılıq subyektlərinin qatılması, birləşdirilməsi, həm də ləğv olunması; 3. yeniliy tətbiqi, istehsal və ya elmi-texniki strategiya; 4. qeyri-rəqabət metodu ilə bazardan rəqibin uzlaşdırılması üzrə təsərrüfatçılıq subyektinin fəaliyyəti; 5. təsərrüfatçılıq subyektləri arasındakı saziş (açıq və gizli); 6. digər faktorlar: Öz-özünə hökmran mövqeyin saxlanması hüquqpozuntusu sayılır. Hüquq ədəbiyyatlarında müxtəlif meyarlara əsaslanaraq inhisarın tipləri göstərilmişdir. İnhisarın bu tiplərini ümumiləşdirərək aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Bilavasitə dövlət tənzimlənməsi nəticəsində yaranan inhisarçılıq. Bu tip inhisarçılıq dövlət və ictimai maraqların təmin edilməsi məqsədilə dövlətin iradəsi əsasında yaranır. Fikrimizcə, bu tip inhisarçılığı, onun hüquqi təbiətini nəzərə alınmaqla dövlət inhisarçılığı adlandırmaq olar. 2. Bilavasitə dövlət tənzimlənməsi olmadan və sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərin müstəqil hərəkətləri nəticəsində yaranan inhisarçılıq. Bu tip inhisarçılıq aşağıdakı hallarda ola bilər: - sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin birinin digəri üzərində vicdanlı rəqabət nəticəsində qələbənin qəzanılması; - rəqiblərin öz təşəbbüsləri ilə bazardan çıxması. 17 Sosial-iqtisadi təbiətinə görə inhisarın aşağıdakı növlərini fərqləndirmək olar: 1. Təbii inhisarçılıq; 2. Qanuni (leqal) inhisarçılıq; 3. Süni inhisarçılıq. Bazarda azad rəqabət üçün daha təhlükəli və geniş yayılmış süni inhisarçılıqdır. Bu növ inhisarçılığın təbii inhisarçılıqdan fərqi ondan ibarətdir ki, süni inhisarçıqda daha çox gəlir əldə etmək üçün inhisar subyektlərinin birləşməsidir. Bu növ inhisarçılıq bazarın quruluşunu qəsdən, bilərəkdən dəyişir, yəni: - yeni sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin bazara daxil olmasına maneələr yaradır; - daha böyük kapitaldan istifadə olunur; -yeni sahibkarlıq fəaliyyəti subyektləri ilə müqaisədə daha yüksək səviyyyədə texnologiyadan istifadə olunur. Süni inhisarçılıq aşağıdakı kimi təşkil olunur: 1. Kartel; 2. Sindikat; 3. Trest; 4. Konsern. Kartel sindikatdan, trestdən, konserndən fərqli olaraq, inhisarın daha çox dayanaqlı formasıdır. Hər bir müəssisə kartelə daxil olduqda maliyyə və istehsal müstəqilliyini saxlayır. Kartel bir sahə çərçivəsində fəaliyyət göstərir. İnhisar sazişləri nəticəsində kartelə daxil olan subyektlər bazarda ümumi siyasət işləyib- hazırlayır, məhsulun istehsalının ümumi həcmini müəyyənləşdirilir və vahid qiymət müəyyən edilir. Sindikat 5 - inhisar birliyinin təşkilati formasıdır. Sindikatda məhsulun satışı, sifarişlərin bölgüsü mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilir. Bir sözlə desək, sindikat birgə sahibkarlıq faliyyətini həyata keçirən hüquqi və istehsal cəhətdən müstəqil olan sahibkarların birliyidir. 5 Sindikat yun. sö zü syndikos olub, mə nası bir-birinə xə bə rdarlı q etmə klə hə rə kə tetmə demə kdir. 18 Trest 6 - inhisar birliyinin formasından biridir. Trestə daxil olan sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektləri istehsal, kommersiya və hüquqi müstəqilliyini itirir. Bu növ inhisarçılıq XIX əsrdə daha çox yayılmışdır. Keçmiş SSRİ-də trestlər, ilk dəfə 1923-cü il aprel ayının 10-dan yeni iqtisadi siyasət nəticəsində yaranmışdır. Konsern – istehsalın və kapitalın yüksək səviyyədə mərkəzləşdirilmiş müxtəlif müəssisələrin birliyidir. Bu, inhisar birliyinin daha üstün və mürəkkəb formasıdır. İnhisarçılıq fəaliyyəti-inhisarçılığın bu və ya digər forması olub, təsərrüfat subyektlərinin, yaxud icra hakimiyyəti və idarəetmə orqanlarının rəqabətə yol verməməyə, onu məhdudlaşdırmağa, yaxud aradan qaldırmağa yönəldilmiş fəaliyyətdir. İnhisar fəaliyyətinin son məqsədi – sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı gəlirin artırılmasıdır. İnhisar fəaliyyətini müxtəlif əsaslara görə təsnif etmək olar: 1. İfadə fərqindən asılı olaraq: a) müqavilə üzrə inhisarçılıq fəaliyyəti; b) müqavilədənkənar inşhisarçılıq fəaliyyəti; 2. İnhisarçılıq fəaliyyəti iştirakçılarının sayından asılı olaraq: a) fərdi və b) kollektiv inşhisarçılıq fəaliyyəti. Kollektiv inhisarçılıq fəaliyyəti sahibkarlıq subyektləri arasında özünü sazişlərdə biruzə verir. Bu kimi sazişlər bağlanması nəticəsində kartellər, sindikatlar, konsernlər və s. inhisarçı birliklər yaradılır; 3. İnhisarçıların subyektiv tərkibindən asılı olaraq: a). sahibkarlıq subyektlərinin inhisar fəaliyyətini; b). dövlət orqanlarının inhisar fəaliyyətini; c). yerli özünüidarəetmə orqanlarının inhisar fəaliyyətini fərqləndirmək lazımdır. Sahibkarlıq subyektlərinin inhisar fəaliyyətinin aşağıdakı növləri vardır: 1. fərdi inhisar fəaliyyəti – sahibkarlıq subyektinin bazardakı öz vəziyyətindən sui-istifadəsi kimi başa düşülür. Sui-istifadə aşağıdakı hallarda özünü göstərə bilər: 6 Trest-ingilis sö zü trust olub, mə nası etibaretmə demə kdir. 19 a) bazarda malların qıtlığını (defisitini) yaratmaq və ya qiymətləri artırmaq məqsədi ilə malların dövriyyədən çıxardılması; b) tərəf müqabili olan şəxslərə, onun üçün əlverişli olmayan müqavilə şərtlərinin təklif edilməsi və ya müqavilənin predmetinə aid olmayan şərtlərinin təklif edilməsi; c) digər sahibkarlıq subyektlərinin bazara daxil olmaması üçün süni maneələr yaratmaq; d) bazarda üstünlük əldə etmək məqsədilə qiymətləri manipulyasiya etmək; e) istehlakçıların sifarişi və ya ehtiyacı olan malların istehsalının azaldılması və ya dayandırılması. Təsərrüfat subyektlərinin sazişləri nəticəsində yaranan inhisarçılıq. Birləşdikdən sonra müəyyən məhsul bazarında birgə payları 35 %-dən artıq olan, bazarda rəqabər aparan subyektlərin sazişldəri. Bu sazişlər aşağıdakılara yönəlir: a) qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi, qiymətlərdə güzəştlərin və əlavələrin müəyyənlədirilməsi; b) auksionlarda (hərraclarda) və bazarda qiymətlərin yüksəldilməsi, azaldılması və ya bir səviyyədə saxlanması; v) bazarın ərazi prinsipi, satışın həcmi və ya realizə edilən malların çeşidi, satıcıların və ya alıcıların dairəsi üzrə müəyyənləşdirilməsi; q) müəyyən satıcıların alıcılarla müqavilə bağlamaqdan imtina edilməsi; Antinhisar orqanları aşağıdakı əsas funksyiaları yerinə yetirirlər: 1. rəqabətin və əmtəə bazarlarının inkişafına yardım göstərməyə yönələn tədbirlərin keçirilməsi üzrə tövsiyələr verir; 2. dövriyyənin və istehsalın inhisarsızlaşdırılmasına dair tədbirlər işləyib hazırlayır və həyata keçirir; 3. təsərrüfatçılıq subyektlərinin yaranması, tövsiyə olunması və ləğvinə dair antiinhisar tələblərə riayət olunmasına nəzarət edir; 4. təsərrüfat cəmiyyətlərinin nizamlama kapitalında səə hüququ ilə səhimlərin (payların) əldə olunmasına nəzarət edir. Çox vaxt əldə etmə bazarda təsərrüfatçılıq subyektlərinin hökmran vəziyyətinə, ya da rəqabətin 20 məhdudlaşdırılmasına səbəb olur. Odur ki, antinhisar orqanları belə halları daim nəzarətdə saxlamalıdırlar. Bazar münasibətləri subyektləri qismində çıxış edən hakimiyyət orqanları və idarəetmə orqanları sırasına peşəkar iştirakçılar kimi yerli özünüidarəetmə orqanları, həm də vəzifəli şəxsləri də daxil etmək olar. Təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi. Təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyəti 15 dekabr 1998-c il tarixli «Təbii inhisarlar haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzim olunur. Adı çəkilən Qanunun 4-cü maddəsində təbii inhisara anlayış verilmişdir. Təbii inhisar – istehsalın texnoloci xüsusiyyətlərinə görə rəqabətin olmadığı şəraitdə tələbatın ödənilməsi daha səmərəli olan və inhisar subyektlərinin istehsal etdiyi (satdığı) əmtə istehlakda başqa əmtəə ilə əvəz edilə bilməyən əmtəə bazarının vəziyyətidir. Təbii inhisar fəaliyyətinin subyekti qismində təbii inhisar şəraitində əmtəə istehsalı (satışı) ilə məşğul olan təsərrüfat subyektidir. Qanun təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyət sahələrini müəyyən etmişdir. Belə ki, Qanunun 5-ci madəsinə əsasən, təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyət sahələri aşağıdakılardır: 1. Neyft və neyft məhsullarının magistral boru kəmərləri ilə nəqli; a. Təbii şazın boru kəmərləri ilə nəqli, saxlanması və paylanması xidmətləri; b. Elektrik və istilik enercisinin ötürülməsi və paylanması xidmətləri; c. Magistral və yerli dəmir yolu xətlərinin, yol qurğu və tikililərin istismarı, hərəkəti idarəetmə və hərəkət təhlükəsizliyi fəaliyəti, dcəmir yolu stansiyaları və sərnişin vağzalları xidmətləri; d. Aeroport xidmətləri, aeroportlərin, uçuş zolaqları və qurğuların istismarı, hava gəmilərinə aviasiya və aeropaviqasiya xidmətləri; e. Metro nəqliyyatında yolların, tunellərin və stansiyaların istismarı, hərəkəti idarəetmə və hərəkət təhlükəsizliyi fəaliyyəti; f. Su limanı xidmətlərİ, liman qurğularının istismarı, yükaşırma və hərəkət təhlükəsizliyi fəaliyyəti; 21 g. Ümumi istifadədə olan elektrik və poçt rabitəsi xidmətləri, qəbuledici – verici radio və telefiziya stansiyaların, yüksəktezlikli qurğuların istismarı və nəzarət fəaliyyəti; h. Baş sutəmizləyici qurğular, magistral borular, su kəməri şəbəkəsi və onların üzərindəki təzyiq və tənzimləyici qurğuların istismarı; i. Kanalizasiya təsərrüfatında aerasiya, mexniki təmizləmə stansiyaları, nasosxanalar, baş və yağış kollektorları və kanalizasiya xətlərinin istismarı; j. Meliorasiya və irriqasiya sahələrinə aid olan su anbarları, kanallar, kollektorlar, boru kəmərləri və təndlərin istismarı; k. İstintaq təchizatı xidmətləri. Sadalanmış fəaliyyət sahələrində mövcud olan təsərürfat subyektlərinə rəqib subyektlər yarandıqda rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərən subyektlər təbii inhisar subyekti sayılmır və «Təbii inhisarlar haqqında» AR-nın Qanunu onlara şamil edilmir. Qanunvericilik təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyətini əsasən iki metodla tənzim edir: 1. Əmtəə qiymətlərinin (tariflərinin) tənzimlənməsi. Təbii inhisar subyektlərinin məhsuluna qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasının nazirlər Kabinetinin 28 sentyabr 2005-ci il tarixli 178 №li Qərarı ilə nizama salınır. Həmin qərara əsasən, qiymətləri ( taarifləri) dövlət tərəfindən tənzimlənən malların (işlərin, xidmətlərin) siyasi təsdiq olunmuşdur. 2. Xidmət göstərilməsi əmcburi olan istehlakçıların müəyyən edilməsi və təbii inhisar subyektlərinin istehlakçıların əmtəə üzrə ehtyiacını tam həcmdə ödəyə bilmədiyi hallarda onların həmin əmtəə ilə təmin olunmasının minimum səviyyəsinin müəyyən edilməsi. Bu metodların tətbiq edilməsi üçün Qanunun 7-ci maddəsində təsbit olunmuş əsaslar olmalıdır: Belə ki, 7-ci maddəyə əsasən təbii inhisarları tənzimləyən orqanlar tənzimlənmə üsullarının tətbiq edilməsi haqqında qərarı konkret olaraq hər bir təbii inhisar subyekti üçün, belə bir tənzimləmənin istehsal edilmiş və ya satılmış əmtəənin keyfiyyətinin artırılmasında və bu əmtəəyə 22 tələbatın ödənilməsində stimullaşdırıcı rolu nəzərə almaqla qəbul edir. Bu zaman məsrəflərin nə dərəcədə əsaslandırılmış olması müəyyən edilir və aşağıdakılar nəzərə alınır. - əmtənin istehsal və ya satış xərcləri, o cümlədən əmək haqqı, xammal və materialların dəyəri; üstəlik xərclər; - vergilər və digər ödənişlər; - əsas istehsal vasitələrinin dəyəri, onların təkrar istehsalı üçün zəruri olan investisiya tələbat və amortizasiya ayırmaları; - faktiki və proqnozlaşdırılan mənffət; - istehsal olunan və ya satılan əmtəənin keyfiyyətinin və kəmiyyətinin istehlakçıların tələbatına uyğunluğu; - dövlət dotasiyaları və dövlət yardımı ilə bağlı tədbirlər. Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|