M ü n d ə r I c a t


 Klassik ekologiyanın yaranması



Yüklə 11,3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/437
tarix30.12.2021
ölçüsü11,3 Mb.
#22247
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   437
1.1.2. Klassik ekologiyanın yaranması 

İlkin, daha uzunmüddətli dövr  - hazırlıq  və  ya  "sadəlövh  ekologiya" 

dövrü  1866-cı  ildə  başa  çatdı.  E.Hegel  "Orqanizmlərin  ümumi  morfologi-

yası" əsərində orqanizm və onları əhatə edən mühit haqda elmi "ekologiya" 

adlandırdı.  Ekologiya  -  mürəkkəb  qarşılıqlı  münasibətlərin  öyrənilməsidir, 




10 

 

hansı ki, Darvin yaşayış ugrunda mübarizədə yaranan şərait adlandırırdı. 



Ç.Darvinin və E.Hegelin fundamental tədqiqatları ekoloji tədqiqatların 

aktivləşməsinə  ciddi  stimul  oldu  və  ekologiyanın  inkişafına  müsbət  təsir 

etdi.  X1X  əsrin  ikinci  yarısında  tədqiqatçılar  bitki  və  heyvanların  həyat 

tərzinə, onların iqlim şəraitinə uygunlaşmasına daha çox diqqət verirdilər. 

Ekologiyanın tarixi inkişaf mərhələsi yaranma, formalaşma və inkişjaf 

dövrünə  bölünür.  Q.S.Rozenberg  və  D.P.Mozgovun  təsnifatına  görə  ikinci 



dövr X1X əsrin sonu və XX əsrin birinci otuzilliyini əhatə edir. Bu dövrdə 

faktorial ekologiya formalaşdı, popuiyasiyanın dinamikası haqda materiallar 

toplandı,  bitki  və  heyvanların  müxtəlif  xarici  abiotik  faktorlara  münasi-

bətinin qanunauygunluqları öyrənildi. 

"Ekologiya" termini getdikcə daha əsaslandırılmış formada elmə daxil 

olurdu.  Buna  baxmayaraq  zooloqlar  və  botaniklər  hələ  uzun  müddət  eko-

logiyanin  mənasını  müxtəlif  cür  başa  düşürdülər.  Zoologiyada  əsas  vəzifə 

ayrı-ayrı  orqanizmlər  və  qruplar  arasında  həm  özlərinin,  həm  də  mühitlə 

qarşılıqlı  əlaqəni  öyrənməkdir.  Botanikada  isə  ekologiya  əsasən  abiotik 

faktorların  bitkinin  böyümə  və  inkişafına  təsirinin  öyrənilməsi  kimi  başa 

düşülürdü.  Lakin  getdikcə  daha  aydın  görünürdü  ki,  bitki  və heyvanat  alə-

minə  bütöv  sistem  kimi  baxmaq  və  öyrənmək  lazımdır.  "Canlı  maddə" 

abiotik  və  biotik  mühitlə  qırılmaz  əlaqədədir.  Bu  vacbliyin  başa  düşülməsi 

ekoloji  tədqiqatların  sonrakı  inkişafı  üçün  mühüm  metodoloji  əhəmiyyət 

kəsb edir. 

Baxmayaraq ki, baxılan dövr (1866 - 1935) müddətcə birinci dövrdən 

xeyli  geri  qalır,  о  ekoloji,  iqtisadi,  elmi  hadisələr  və  kəşflərlə  daha  zən-

gindir.  Artıq  1868-ci  ildə  fransız  alimi  J.J.E.Reklyu  "biosfer"  anlayışını 

işlətdi, hansı ki, ondan xəbərsiz avstriya alimi E.Zyuss da təklif vermişdir. 

1926-cı ildə V.İ.Vernadskinin fundamental biosfer təliminin yaradılmasına-

dək hələ çox vaxt keçəcək. 

Ekologiyanın  nəzəri  əsaslarınm  yaranması  üçün  hidrobioloq  K.Me-

biusun  yaratdığı  elmi  traktatda  ilbizlər  və  ilbiz  təsərrüfatında  orqanizmlər 

cəmiyyəti və ya biosenozların olması haqda gəldiyi nəticə mühüm rol oynadı 

(Almaniya, 1877). 

Tədqiqatçı  S.Forbs  (ABŞ,  1887)  ilk  dəfə  olaraq  gölə  "mikrokosm", 

başqa sözlə canlı orqanizmlərdən və biotik əhatədən ibarət olan bütöv sistem 

kimi  baxmaqla,  faktiki  olaraq  ekosistem  təlimi  haqda  elementar  başlanğıc  

qoydu. 

 1883-cü  ildə  V.V.Dokuçayevin  "Rus  qaratorpaqları"  kitabı  çıxdı. 

Görkəmli  rus  torpaqşünası  torpaq  haqda  təlim  yaratdı:  torpaq  canlı  orqa-

nizmlərin, dağ suxurlarınm və iqlimin birgə  yaradıcılıq məhsuludur. O, tor-

paq əmələgəlmənin beş faktorunu təyin etdi. Sonralar V.V.Dokuçayev təbii 




11 

 

zonalar  haqqında  təlim  yaratmaqla  landşaftlar  haqda  elmin  başlanğıcını 



qoydu. Onun meşə tarlaqoruyucu əkinləri konsepsiyası geiş yayılıb, Varonej 

quberniyasının Daş çöllərində praktikada parlaq həyata keçirilmiş, 1894 - cü 

ildə 1000 ha ərazidə əkilmişdir. Alim bununla kənd təsərrüfatını aparmağın 

təbiətə  oxşar  sistemini  yaratmağın,  landşaftları  optimallaşdırmağın  çox 

mühüm və lazımlı elementini təklif etdi. 

"Təbiətin qatlarının" dərinliyinə getmək və təbiətdən istifadəni kamil-

ləşdirmək  üçün  V.V.Dokuçayev  elmi  axtarışlarda,  xüsusilə,  meyillikdən 

qaçmağa və bütöv təbii sistemlərin kompleks tədqiqinə çağırmışdır. Təəssüf 

ki,  V.V.Dokuçayevin  xidmətləri  layiqli  qiymətini  yalnız  ölümündən  sonra 

almışdır. 

Naturalist A.A.Silantyev (1868-1918) gəmiricilərin və həşaratların cə-

miyyətlərinin funksiyalaşmasının ekoloji xüsusiyyətlərini tədqiq edərək, ilk 

olaraq  ziyanvericilərin  sayının  dəyişməsinin  proqnozlaşdırılması  vəzifəsini 

qoydu, eyni zamanda yırtıcılardan və parazitlərdən insana zərər verən həşa-

ratların  və  gəmiricilərin  çoxalmasının  qarşısını  almaqda  istifadə  etmək 

ideyasını irəli sürdü. 

Görkəmli  mikrobioloq  İ.İ.Meçnikov  (1845-1916)  ziyanvericilərin 

məhv edilməsi üçün mikroblardan istifadə etmək ideyasını geniş təbliğ edir-

di. Ziyanvericilərlə mübarizədə bioloji metodun praktiki tətbiqinin prioritet-

liyi  amerikan  entomoloqu  Ç.Reylə  məxsusdur,  hansı  ki,  1898-ci  ildə 

Avstraliyadan Kaliforniyaya gətirdi. 

1910 - cu ildə LQ.Ramenski (Rusiya) əsas ekoloji prinsiplərdən birini 

-  fasiləsizlik  prinsipini  yaratdı.  Baxılan  dövrdə  nüvə  anlayışının  dərinləş-

məsi  və  genişlənməsi  prosesi  davam  edirdi,  yeni  qanunlar  kəşf  edilmiş  və 

yeni  ekoloji  konsepsiyalar  təklif  olunmuşdur.  1909-cu  ildə  E.A.Mitçerlix 

(Almaniya) biosenozların məhsuldarhğına faktorların birgə təsiri konsepsi-

yasını təklif etdi. Sonradan bu konsepsiyanı B.Baule və A.Tineman tamam-

ladılar.  Beləliklə,  faktorların  birgə  təsirinin  Mitçerlix  -  Tineman  -  Baule 

qanunu yarandı və ekoloji əkinçiliyin əsas postulatlarından biri oldu. 

V.Şelford (ABŞ, 1911) tolerantlıq qanununu yaratdı. Bu illərdə ekoloji 

əhəmiyyət daşıyan elmi  kəşflərin sayı artdı ki, bu da canlının mövcud olma 

probleminə maraq və diqqəti artırdı. Ekologiyanın nəzəri əsasının fundamen-

tal kateqoriyaları: "klimaks" - T.Kauls (ABŞ.1901); "populyasiya" - V.L.İoqan-

sen  (Danimarka,  1903);  "biota"  -  E.Rakovitse  (Rumıniya,1907);  "autekolo-

giya"  və  "sinekologiya"  -  K.Şreter  (Belçika,  1910);  "ekotop"  -  Q.N.Vısotski 

(Rusiya,1915);  "fitosenoz"  və  "fluktasiya"  -  İ.K.Paçoski  (Rusiya,  1915); 

"məkanca  ekoloji  taxça"  -  D.Qrinell  (ABŞ,  1917);  "məhsuldarlıq"  -  A.Tine-

man (Almaniya, 1927); "biokütlə" -  R.Demol (Almaniya, 1927); "noosfera" - 

E.Lerua (Fransa, 1927) və bir çox başqaları tərəfindən yaradıldı. 



12 

 

Ekologiyanın  inkişafında  məşhur  rus  meşəşünası  Q.F.Morozovun 



―Meşə bütöv coğrafi kompleks kimi‖ fundamental təlimi böyük əhəmiyyət 

kəsb  edir  ("Meşə  haqda  təlim",  1912).  1915  -  ci  ildə  rus  alimi  V.V.Alexin 

"predvareniya qaydasını" yaratdı, hansı ki, sonradan 1951 - ci ildə Q.Valter 

tərəfindən ikinci dəfə kəşf olundu (lakin "Valter -Alexin qaydası" kimi qeyd 

olundu).  Suksessiyalar  (canlı  orqanizmlər  cəmiyyətlərinin  növbələşməsi) 

haqda  təlim  nəhəng  nəzəri  ümumiləşmə  oldu.  1925-ci  ildə  amerikan  alimi 

A.Lokte  "Biofizikanın  əsasları"  elmi  əsərində  ekologiyaya  riyazi  yanaşma 

prinsiplərini  yaratdı.  Bu  illərdə  V.İ.Vernadski  biosfer  haqda  düzgün  fun-

damental  təlim  yaradır.  1926-cı  ildə  onun  kapital  əsəri  "Biosfera"  çıxır, 

hansı  ki,  "canlı  maddənin"  planetar  geokimyəvi  rolu,  onun  qlobal  funk-

siyaları hərtərəfli izah olunmuş və əsaslandırılmışdır. Ölkəmizdə və xaricdə 

bu dövrdə orijinal monoqrafiyalar, dərsliklər, dərs vəsaitləri nəşr olunmuş, 

ekologiyanın  həm  elm,  həm  də  təlim  intizamı  kimi  mövcud  olmasında 

böyük  rol  oynamışdır.  Bu  baxımdan  ingilis  Ç.EItonun  "Heyvanların  eko-

logiyası"  kitabına  istinad  etmək  olar,  hansı  ki,  burada  yeni  elmi  istiqamət 

"populyasiya  ekologiyası"  əsaslandırılmışdı,  "say  piramidası"  qanunu  for-

malaşdırılmışdı, "qida zəncri", "ekoloji kasadlıq" anlayışları təklif edilmişdi. 

V.Şelfordun  "Bioekologiya"  (1929)  işini,  D.N.Kaşkarovun  "Mühit  və  cə-

miyyət  (sinekologiyanın  əsasları)"  (1933)  "Səhra  həyatı",  (1936),  "Hey-

vanların  ekologiyasının  əsasları"  (1938)  kitablarını  qeyd  etmək  yerinə 

düşərdi.  1928-ci  ildə  V.N.  Beklemişov  (Rusiya)  "geomeridlər”  konsepsi-

yasını  təklif  etdi.  Onun  fikrincə  biosferin  bütün  canlı  maddəsi  ümumi  sis-

temli vahid kimi təsvir olunur (Vernadskinin "Yerin canlı maddəsi" anlayışı 

ilə geokimyəvi mənada yox, bioloji mənada eynidir). İkinci mərhələnin sonu 

V.V.Stançinskinin  (1931) ―trofik  səviyyələr”  və  "enerji  pramidasi"  tədqi-

qatları ilə tamalanır. Bu təcrübələri sonralar amerika hidrobioloqu R.Linde-

man  (1942)  təkrarladı  və  inkişaf  etdirdi.  Daha  vacib  bir  hadisə  F.Q.Qau-

zenin  (SSSR-keçmiş)  "Yaşayış  uğrunda  mübarizə"  kitabı  oldu.  Müəllif 

növlərin  qarşılıqlı  münüsibətinin  tədqiqinə  dair  ilk  eksperimentini  və 

rəqabət prinsiplərini təsvir edir. 

 


Yüklə 11,3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   437




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin