M umarova, М. Nabiyeva

Imlo: um r bo'yi, « Kuch - adolatda», hikmatlariga, M irzo Ulug'bek, B obur Mirzo, ettird ila r so'zlari u s t ida ishlanadi. O 'quvchilarga ketm a- k e t k e lg an bir xil undoshli so ' z la rning to'g'ri yozilishi (ettirdilar), kishilarning ismi-sharifi b o s h h a r f bilan yozilishi eslatiladi.
Tahlil: B o b o m iz Amir T em u r kim bo ' lg an la r? Ular um r bo'yi n im a g a
a m a l q i lganlar? Amir T e m u r ko'p m am la k a t la rd a nim a o 'rnatdilar? Oxirgi g a p kimlar h a q i d a ? B o b o m iz Amir Tem ur kim edilar? « K uch - a d o la td a » d e g a n h ik m a tg a kim a m a l qildi? Amir T em ur bobom iz q a y e r la rd a ad o la t o 'rnatdilar? B obom izning ishlarini kimlar d a v o m ettirdi?

11

2. SINF

BAYON USTIDA ISHLASH


Ikkinchi sinf ona tili dasturida o‘quvchilarni o‘qituvchi rahbarligida hajmi uncha katta bo‘lmagan (40 -50 so‘zli) m atnlardan savollar yordam ida bayon yozishga o‘rgatish tavsiya etiladi.
0 ‘qituvchining oldida ikkinchi sin f o‘quvchilarini berilgan tayyor reja asosida bayon yozishga o‘rgatish vazifasi turadi. 0 ‘quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan savollarni to‘g‘ri o‘qishi va ularning ma’nosini tushunishi, rejadagi savolga aniq javob berishi, qayta hikoyalashda va yozma bayonda o‘zining javoblarini rejadagi savollar tartibida berishi lozim.
Yozma nutq malakalarini m ustahkam lash uchun o ‘q uvchilarni bayonda o‘zlari yoza oladigan so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish lozim.
Shuni nazarda tutib, to‘plam da tayyor reja asosida bayon yozish uchun m atnlar berilgan.
M atnlar asosida bayon yozishda uning m azm unini ochuvchi savollar orqali tahlil qilish kerak. Hikoya m azm unini tahlil qilish o‘quvchilarning hikoyadagi asosiy fikrni va hikoya qismlari o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib olishiga yordam beradi. Bu esa m azm unni tushunm asdan shunchaki eslab qolishning oldini oladi.
Ikkinchi sinf o‘quvchilarining reja bilan ishlashidagi asosiy talab ularning savollarni to‘g‘ri o‘qishi va ularni matn qismlari bilan b o g iay olishidir. Bayon yozishga o‘rgatish va uni yozishda quyidagi ish usulla- ridan foydalanish mumkin:

1. 
   Ikkinchi sinfda o‘quvchilarni m atn bilan tanishtirishda ishni tayyorgarlik mashqlaridan boshlash (matn o ‘quvchilar ko‘z oldida bo‘ladi) maqsadga muvofiqdir. Chunki bu ish keyinchalik bayon yozishdagi qiyinchiliklarning oldini oladi. Shuningdek, o‘qituvchi o‘quvchilarni matnni asta-sekin o‘qiganda eshitishga, uning m azm unini o‘zlashtirishga o‘rgatadi. 2-sinfda bajariladigan barcha m ashq turlari reja bilan alohida ishlashni talab qilmaydi. Chunki reja tayyor holda beriladi. (Sarlavha tanlanadigan m ashqlar bundan mustasno.)
   
2. 
   Ikkinchi sinfda gap ustida ishlashga katta aham iyat berish talab qilinadi. M atnni tahlil qilish yo‘li bilan sodda gaplarni tuzish ko‘nikm asi m ustahkam lanadi. Matnni tahlil qilib, reja savollari ustida ishlash zarur. Bu sohadagi asosiy ishlar quyidagilardan iborat:
   

12

1. 
   Hikoya yoki uning qismlaridagi gaplar sonini aniqlash; ba’zi gaplarda nim a va kim haqida gapirilganini ko‘rsatib berish.
   
2. 
   0 ‘qilgan reja savollari nechta gapga tegishli ekanini aniqlash.
   
3. 
   Gapdagi so‘zlar sonini hisobga olish; tarkibidagi so‘zlarni eslab qolish.
   
4. 
   Savolda uchram agan so‘zlarni gapdan topish.
   

M asalan: Durdona kitobini qanday saqlaydi? Savol o‘rniga gapdan
«ozoda» so‘zi topib yoziladi.
Reja savollariga javob tayyorlash sintaktik ishni talab qiladi. Ikki-uch gapni o‘z ichiga olgan savollarga javob tayyorlash vaqtida keyingi gap ma’nosini tushuntirib beradigan qo‘shimcha savollar berilishi mumkin.
Sintaktik ishni bajarganda ba’zan yozuv taxtasiga yozilgan parchani yoki gapni qisman tahlil qilishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha, bolalar gapdagi so‘zlar tartibini buzadilar. 0 ‘qituvchi bolalarga gapdagi so‘zlarni tartib bilan joylashtirishni o‘rgatishi shart. Shu maqsadda quyidagi usullar ishlatiladi:

1. 
   Yozuv taxtasiga biror-bir so‘zi tushirilgan va uning o‘rnida savol m a’nosini bildirgan so‘z turgan gaplar yoziladi. So‘ngra shularga javob beruvchi so‘zlar qo‘yib gaplar yoziladi.
   

M asalan: Chumoli nima topib oldi? Chumoli don topib oldi.

2. 
   Gap so‘zlar tartibi o‘zgartirilgan holda yozuv taxtasiga yoziladi.
   

M asalan: chumoli, chaqirdi, o'rtoqlarini. Shu so‘zlarning tartibiga mos chizm a yozuv taxtasida beriladi. Chizma: nim a nim alarini nima qildi? Endi so‘roqlar o‘rniga mos so‘zlarni qo‘yib, Chumoli o'rtoqlarini chaqirdi gapi tuziladi.

3. 
   M atn m azm unini to‘liq hikoyalash uchun oldindan mukammal sintaktik tayyorgarlik ko‘riladi. To‘liq hikoyalash vaqtida esa o‘qituvchi qo‘shimcha savollar berm asligi kerak. Rejaning keyingi bandini yoki kerakli so‘zni eslatib o‘tish bilan kifoyalanish lozim.
   
4. 
   Bayon yozishga tayyorlanish m axsus dars bosqichini talab qilm asa ham bunda lug‘at ishlarini bajarish o‘rinlidir. Barcha hollarda hikoyalashda va bayon yozishda shu hikoyalarda m avjud so‘zlardan foydalanish tavsiya qilinadi. 0 ‘quvchilar hikoya lug‘atidan ongli foydalanishlari kerak.
   

0 ‘quvchilam ing hikoyadagi har bir so‘z va ifodani tushunishlari katta
ahamiyatga ega. Buning uchun ba’zi hollarda so‘z ma’nosini tushuntirib berishga qaratilgan qisqa suhbatlar o‘tkaziladi. Qo‘shimcha so‘zlarni
13
o‘quvchilarning o‘zlari darsda olgan bilimlariga suyanib talqin ctadilar. Masalan, «yovvoyi» so‘zi ona tilida o‘rganilgan, mashqlarda uchratgani,