Maddany ň gurlu

22-nji TEMA
LABORATORIÝA IŞ
I.
DINAMOMETRIŇ
 KÖMEGINDE GÜÝÇLERI ÖLÇEMEK
Gerekli esbaplar. 
Dinamometr, dürli massaly jisimler, rezin, ujy 
ilgençekli ýylmanak tagtajyk, stol.
Işi ýerine ýetirmek.
1. Agyrlyk güýjüni ölçemek. Dinamometri alyp, şkalasyny öwre-
niň. Dinamometriň ölçeg çägini we anyklyk derejesini ýazyp alyň. 
Dinamometri ştatiwe berkidip, onuň ilgençegine dürli massaly 
jisimleri asyň (24-nji surata garaň). Her gezek dinamometriň 
görkezişini ýazyp alyň.
2. Sürtülme güýjüni ölçemek. 
1-nji tejribe.
Stoluň üstüne ujy il-
gençekli ýylmanak tagtajygy goýuň. Dinamometriň ilgençegini 
tagtajygyň ilgençeginden geçiriň (25-nji surat).
25-nji surat.
Dinamometriň ujundan tutup, ýuwaşjadan çekiň. Jisim ýerinden 
gozganandan başlap, mümkingadar, jisimi juda haýallyk bilen 
deňölçegli hereket etdiriň. Şu ýagdaýda dinamometriň görkezişini 
ýazyp alyň.
Düşündiriş: 
Jisim deň ölçegli hereketlendirilende dartyş güýji 
F, sürtülme güýji F
sürt. 
-ä deň bolýar. F = F
sürt.

---

55
2-nji tejribe. 
Tagtajygyň üstüne 1 kg-lyk daşy goýuň. Tejribäni 
gaýtalaň. Dinamometriň görkezişinden peýdalanyp sürtülme güýjüni 
anyklaň. Tagtajygyň üstüne goýulýan ýükleriň mukdaryny üýtgedip, 
sürtülme güýçlerini anyklaň.
3.
*
M a ý y ş g a k l y k g ü ý j ü n i ö l ç e m e k . 
1-nji tejribe.
Dinamometriň esasy bölegi pružina bolanlygy üçin, oňa ýük asylanda, 
ýüküň agyrlygy pružinanyň maýyşgaklyk güýjüne deň bolýar.
26-njy surat.
2-tejribe. 
Reziniň maýyşgaklyk 
güýjüni ölçemek üçin tagtajyk bilen 
dinamometriň aralygyna 
l
0
= 15–20 
sm uzyn lykdaky rezin birikdirilýär. 
Dina mometriň ujundan tutup, ýüki 
deň ölçegli hereket edýän ýagdaýda 
çekilýär (26-njy surat). Şonda rezin sozulýar we onda emele gelen 
maýyşgaklyk güýjüni dinamometriň görkezişinden ýazylyp alynýar.
3-nji tejribe. 
Dinamometr wertikal ýagdaýda ştatiwe berkidilýär. 
Onuň ilgençegine 10–15 sm uzynlykdaky rezin daňylýar. Reziniň 
ahyryny gysyp, ýüp bilen daňylýar we ýüpüň ujuny halka şekilli edip 
galdyrylýar. Ýüpe massasy mälim bolan daşlar asylýar. Dinamometriň 
görkezişinden reziniň sozulmagy sebäpli emele gelen maýyşgaklyk 
güýji anyklanýar.