Magistratura bólimi fizika oqíTÍw metodikasí kafedrasí

2.Jerdiń magnit maydani
«Magnit» sózi Kishi Aziyadaǵı Magnesiya qalasınıń atınan kelip shıqqan. Bul jerde tabılǵan temirdi tartıwshı tastı «magnesiya tası» dep ataǵan.
Ullı jerlesimiz Abu Rayxan Beruniy (973-1047) óz miynetlerinde magnitti «ohanrabo» – temirdi tartıwshı dep ataǵan. Beruniy qum aralas altın bóleksheleri arasınan temir bóleklerin ayırıp alıwda magnitten paydalanılatuǵını haqqında jazıp qaldırǵan. Ol magnittiń birdey belgidegi polyusleri óz ara iyterilesetuǵının. qarama – qarsı polyusleri bolsa tartılısatuǵının, magnitke súyelgen polattıń da magniilenip qalıwın tájiriybe arqalı tiykarlap bergen.
Jerdiń magnit maydanı Bul Jer tárepinen ámelge asırilatuǵın jáne onıń ishki bóleginen kosmosda júzlegen kilometrgeshe shozılǵan magnit tásir. Bul magnitafon tárepinen islep shıǵarılǵanına júdá uqsas. Bul ideyanı 17-asirde ingliz alımı Uilyam Gilbert usınıs etken hám ol magnit polyusın ajıratıw múmkin emesligin da baqlaǵan.

4-súwret
4-suwretde Jerdiń magnit maydan sızıqları kórsetilgen. Olar mudamı jabıq, ishki bólekten ótip, sırtqı tárepden dawam etip, birdey qaqpaqtı payda etedi.
Jer magnit maydanınıń kelip shıǵıwı ele da sır bolıp qalıp atır. Jerdiń tómen temirden jasalǵan sırtqı yadrosı óz-ózinen maydan payda eta almaydı, sebebi temperatura magnit tártipti joq etedi. Onıń ushın temperatura shegarası Kyuri temperaturası dep ataladı. Sol sebepli magnitlanǵan materialdıń úlken massası maydan ushın juwapker bolıwı múmkin emes.
Bul gipotezani biykarlap bolmaydı, biz maydannıń kelip shıǵıwın basqa hádiyseden izlewimiz kerek: Jerdiń aylanıwı. Bul eritilgan yadronı bir tegis aylanbasına alıp keledi jáne bul suyıqlıq óz-ózinen magnit maydan payda etetuǵın dinamo effektin jaratadı. Dinamo effekti astronomık ob'ektlerdiń, mısalı, Quyashdıń magnitlanıwına sebep boladı, dep ishoniladi. Biraq sol payıtqa deyin suyıqlıq ne ushın bunday jol tutıwı múmkinligi hám islep shıǵarılǵan elektr tokları qanday saqlanıp qalıwı belgisiz. Bul gipotezani biykarlap, biz maydandıń kelip shıǵıwın basqa hádiyseden izlewimiz kerek: Jerdiń aylanıwı. Bul eritilgan yadronı bir tegis aylanbasına alıp keledi jáne bul suyıqlıq óz-ózinen magnit maydan payda etetuǵın dinamo effektin jaratadı. Dinamo effekti astronomık ob'ektlerdiń, mısalı, Quyashdıń magnitlanıwına sebep boladı, dep ishoniladi. Biraq sol payıtqa deyin suyıqlıq ne ushın bunday jol tutıwı múmkinligi hám islep shıǵarılǵan elektr tokları qanday saqlanıp qalıwı belgisiz. Bul gipotezani biykarlap, biz maydandıń kelip shıǵıwın basqa hádiyseden izlewimiz kerek: Jerdiń aylanıwı. Bul eritilgan yadronı bir tegis aylanbasına alıp keledi jáne bul suyıqlıq óz-ózinen magnit maydan payda etetuǵın dinamo effektin jaratadı. Dinamo effekti astronomık ob'ektlerdiń, mısalı, Quyashdıń magnitlanıwına sebep boladı, dep ishoniladi. Biraq sol payıtqa deyin suyıqlıq ne ushın bunday jol tutıwı múmkinligi hám islep shıǵarılǵan elektr tokları qanday saqlanıp qalıwı belgisiz.
Jersiń magnit maydanınıń qasiyetleri:
- Jerdiń magnit maydanı ush úlestiń nátiyjesi bolıp tabıladı: ishki maydannıń ózi, sırtqı magnit maydan hám jer qabıǵındaǵı magnit minerallar :
Ishki maydan : ol Jerdiń orayında jaylasqan magnit dipol (magnit ) ga uqsaydı jáne onıń úlesi shama menen 90% ni quraydı. Bul waqıt ishinde júdá aste ózgerip turadı.
Sırtqı maydan : atmosfera qatlamlarında quyash aktivliginen kelip shıǵadı. Ol dipolga uqsamaydı hám júdá kóp túrme-túrlıqqa iye: kúnlik, jıllıq, magnit dúbeleyleri hám basqalar.

Jer qabıǵındaǵı magnit jınıslar, olar da óz maydanların jaratadılar.

- Magnit maydan polyuslanǵan bolıp, tap magnit magnit sıyaqlı arqa hám qubla polyustı usınıs etedi.
- Keri polyus bir-birin tartar eken, onıń arqa polisi bolǵan kompas iynesi mudamı Jer magnitınıń qubla polisi jaylasqan geografiyalıq arqa átirapına belgi etedi.
- Magnit maydandıń baǵdarı magnit qubladan (magnittıń arqa polisinen) shıǵıp, magnit arqaǵa (magnittıń qubla polisine) jabıq sızıqlar formasında ańlatpalanadı.
- Magnit arqada - hám magnit qublada da - maydan jer maydanına perpendikulyar, ekvatorda bolsa maydan o'tlab yuradi. (4-suwretke qarań)
- Maydan intensivligi polyusda ekvatorǵa qaraǵanda ádewir ulken.
- Jerdegi dipol o'qi (4-súwret) hám aylanıw o'qi tegislenbegen. Olar arasında 11, 2º jılısıw bar.