Mahbub ul qulub

I BOB. “MAHBUB UL-QULUB”NING TUZILISHI VA UNDAGI 
MASALALAR 
Ulug„ shoir, davlat arbobi, adabiyotshunos va tilshunos olim Alisher 
Navoiyning ijodiy merosini o„rganish va tadqiq etish biz yoshlarning bugungi 
kundagi muhim vazifalarimizdan biri bo„lib kelmoqda. Bu ulug„ zotning milliy 
adabiyotimizga va ma‟naviyatimizga qo„shgan hissasi katta. Bu haqda 
Prezidentimiz I. A. Karimov “Yuksak ma‟naviyat-yengilmas kuch” asarida 
shunday deydi: “Alisher Navoiy xalqimizning adabiyoti, madaniyati va siyosiy 

---

14 
tarixida alohida o„ringa ega bo„lgan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz 
namoyandasi, millatimizning g„ururi, sha‟nu sharafini dunyoga tarannum etgan 
o„lmas so„z san‟atkoridir”
2
.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, ulug„ bobokalonimiz shaxsiyati va 
ijodiga munosabat tubdan o„zgardi. Hazratning boy adabiy merosiga to„laqonli va 
haqqoniy yondashish imkoniga ega bo„ldik. U zotning ijodini yanada chuqurroq 
o„rganish bo„yicha ko„plab tadqiqotlar qilinyapti, ilmiy izlanishlar ko„lami yanada 
kengaymoqda. Bu yil shoir tavalludining 573 yilligi yurtimiz bo„ylab keng 
nishonlandi. Shoirning adabiy asarlari, takrori yo„q g„azallari, pand-nasihatga boy 
dostonlari haqida adabiy kechalar, mushoiralar o„tkazilmoqda. Alisher Navoiy 
asarlarining tub mohiyatini anglash, ularda da‟vat etilgan ezgulik, mehr-muruvvat, 
tinchlik va do„stlik kabi g„oyalarni chuqurroq o„rganish biz yoshlarning bugungi 
muhim masalalarimizdan biridir. Zero, Navoiyning adabiy merosi miqdor va 
mazmun jihatdan beqiyos. Bobur Mirzo yozadi: ”... turkiy til bila to she‟r 
aytibdurlar, hech kim oncha ko„p va xo„p aytqon emas”. Bu haqda shoirning o„zi 
“Lison ut-tayr”dostonida: 
Nazmu nasrim kotibi taxminshunos 
Yozsa, yuz ming bayt etar erdi qiyos
1
. 
deb yozgan edi.
Navoiyning nafaqat ijodi, balki sermazmun hayoti ham biz yoshlar uchun 
namunadir. Uning bunyodkorligi, xalqsevarligi barchamizga o„rnak bo„lishi lozim.
Bahrdin qatrag„a ta‟zim ila tahsin ko„rdim, 
Mehrdin zarrag„a e‟zoz ila ehson topdim. 
Ya‟ni, dengizning tomchiga ta‟zim ila tahsin qilganini ko„rdim, quyoshning 
zarraga e‟zoz va ehson ko„rsatganiga guvoh bo„ldim deb yozadi shoir asarlaridan 
birida.
Prezidentimiz “Yuksak ma‟naviyat-yengilmas kuch” kitobida alohida 
ta‟kidlaganidek: “Inson qalbining quvonch-u qayg„usini, ezgulik va hayot 
2
Karimov I. A. “Yuksak ma‟naviyat - yengilmas kuch “ . Toshkent: “Ma‟naviyat”, 2008. 47-bet. 
1
Alisher Navoiy. Lison ut-tayr.Toshkent. 2005

---

15 
mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-
kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash 
tuyg„usi ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga, avvalo Navoiy asarlari bilan 
kirib keladi
2
. 
Alisher Navoiy tarjimai holi o„z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, 
Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. 
O„zbek olimlari O.Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Ya.G„ulomov, 
I.Sulton, V.Zohidov, V.Abdullayev, A.Qayumov, S.G„aniyeva va boshqalar 
Navoiyning hayot yo„li haqida asarlar yaratishgan. 
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she‟rlarini yig„ib, “Ilk devon” (1464-1465) 
tuzgan edilar. “Navoiy devonlari professor H.Sulaymon tomonidan yig„ilib, tasnif 
etilgan. “Ilk devon‟ Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564) 
saqlanadi”
3
.
Alisher Navoiyning o„zbek tilidagi dastlabki yirik asarlaridan “Hiloliya” 
qasidasi Sulton Husayn Boyqaroga bag„ishlangan bo„lsa, forsiy tildagi birinchi 
yirik asari “Tuhfat ul-afkor” qasidasi Jomiyga bag„ishlangan edi. 1470-yillarning 
oxirida Alisher Navoiy o„zining o„zbek tilida yozgan she‟rlaridan iborat ilk 
devoni-“Badoe‟ ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”) ni tuzdi. Mazkur devonda 777 
g„azal, 85 ruboiy, 52 muammo, 46 qit‟a, 53 fard, 10 tuyuq, 10 lug„z, 3 mustahzod, 
5 muxammas, 3 tarjeband, 2 musaddas bo„lib, bunday mukammal devonni tuzish 
Navoiygacha kamdan kam o„zbek shoiriga nasib bo„lgan. Alisher Navoiy “Badoe 
ul- bidoya” tuzilgandan keyingi davrda yozilgan o„zbekcha she‟rlari asosida 1480- 
yillarning oxirida “Navodir un-nihoya” devonini tuzdi. “Mazkur devonning O„z.R 
FA ShI (inv.1995)dagi nusxalari nihoyatda nodir bo„lib, ular Navoiy davrida 
Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abduljamil kotib (1487-1488) tomonidan 
ko„chirilgan”
1
. 1481-1482-yillarda “Chihl hadis” (“Qirq hadis” yoki “Arbain”) 
asarini yozdi. Bunda Muhammad payg„ambarning qirq hadisi to„rtlik bilan she‟riy 
ifodalab berilgan. 
2
Karimov I. A. “Yuksak ma‟naviyat - yengilmas kuch “ . Toshkent: “Ma‟naviyat”, 2008. 47-bet. 
3
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi
1
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi.

---

16 
Alisher Navoiy mansub adabiy hayotda she‟riy janrlardan g„azal, qasida, 
ayniqsa, muammo yozishga qiziqish kuchli edi. Alisher Navoiy forsiy devonida 
373 muammo kiritgan. 1485-yil muammo yozish qoidalari haqida maxsus 
”Mufradot” asarini yaratdi. 
Alisher Navoiyda “Xamsa” – besh doston yaratish maqsadi yoshligidan 
bo„lgan. Bu maqsadini 1483-1485-yillarda amalga oshirdi. Asar o„zbek adabiyoti 
shuhratini olamga yoyib, jahon adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi. 
“Xamsa”dan keyin Navoiy yana bir qancha asarlar yaratdi. 1485- yil o„zining 
mashhur “Nazm ul-javohir” asarini yozdi, bunda birinchi xalifalardan bo„lmish 
Hazrat Alining 266 ta hikmatli gapi ruboiy tarona shaklida bayon etilgan. O„sha 
davr kitobxonlari, shu jumladan, tarixchi Xondamir bu asarni g„oyat yuksak 
baholagan”
1
. 
1490-yilda u o„ziga zamondosh shoirlar haqida Jomiyning “Bahoriston”, 
Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlari shaklida “Majolis un-
nafois” (“Nafis majlislar”) tazkirasini tuzishga kirishib, 1492-yilda tugalladi. Shu 
vaqtning o„zida Alisher Navoiy o„zbek tilida she‟riyat nazariyasi, aniqrog„i, aruz 
vazni qoidalari haqida “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o„lchovi”) ilmiy qo„llanmasini 
yaratdi. 1494-yilda turkiy tildagi maktublarini to„plab “Munshaot” (“Maktublar”) 
majmuasini tuzdi. 1495-yilda Jomiyning “Nafahot ul-uns” asarini “Nasoyim ul-
muhabbat” (“Muhabbat shabadalari”) nomi bilan tarjima qilib, uni qayta ishlab, 
turkiy mashoyixlar haqidagi yangi ma‟lumotlar bilan boyitdi.
Alisher Navoiy 1491-1492 yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan hamma 
she‟rlaridan yangi, yig„ma devon tuzishga kirishdi va bu ishni 1498-1499-yillarda 
nihoyasiga yetdi. Devonning umumiy nomi “Xazoyin ul- maoniy” (“Ma‟nolar 
xazinasi”) bo„lib, 4 qismdan iborat bo„lganligi uchun “Chor devon” deb ham 
atalgan. Devon shoirning butun hayoti davomida yozilgan she‟rlarini qamrab 
olgan, ularda Alisher Navoiyning barcha davrlaridagi dunyoqarashi, orzu-umidlari 
ifodalab berilgan. U forsiy she‟rlaridan tashkil topgan”Devoni Foniy” ni, forsiy 
1
O‟zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom.Toshkent.”Davlat ilmiy nashriyoti ”,2000.219-bet. 

---

17 
tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she‟riyat taraqqiyotiga ham o„zining 
munosib hissasini qo„shdi. Navoiy she‟riyatining mavzular doirasi keng, janrlar 
ko„lami xilma-xil. G„azallari “oshiqona, orifona, rindona”(Shayxzoda) sifatlar 
bilan o„rganiladi. G„azallarida insoniy muhabbat, ilohiy ishq bilan uyg„un holda 
ulug„lanib, majoz-haqiqat ko„prigi aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy 
she‟riyatidagi zohiriy ma‟no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham 
o„rgangandagina ularni idrok etishga erishish mumkin. 
“Navoiy she‟riyati Fitrat, Oybek, M.Shayxzoda, H.Sulaymon, N.Mallayev, 
Yo.Ishoqov, B.Akramov, I.Haqqulov va boshqalar tomonidan o‟rganilgan”
1
. 
“Shoirning 2 yil mobaynida ikkita yirik asari – “Lison ut-tayr” (“Qush tili”) 
dostoni va “Muhokamat ul- lug„atayn” (“Ikki til muhokamasi”) nomli ilmiy 
asarlari yaratildi. Uning so„nggi buyuk asarlaridan yana biri nasriy pandnoma 
yo„sinida yozilgan “Mahbub ul-qulub” (“Ko„ngillarning sevgani”) dir. U Sharq 
adabiyoti tarixida Shayx Sa‟diyning “Guliston”, Kaykovusning “Qobusnoma”, 
Nizomiy Aruzi Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. Bu 
asarida Alisher Navoiy o„zining hayot yo„lini, boshidan kechirgan turmush 
mashaqqatlarini yorqin tasvirlab bergan”
2
. 
“Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo„lish mumkin: 
1. 
Devonlari.
2. 
Dostonlari. 
3. 
Forsiy tildagi she‟riy merosi. 
4. 
Ilmiy- filologik, nasriy va tarixiy asarlari”
3
. 
Uning o„zbek tilida yaratgan she‟riy merosi asosan “Xazoyin ul-maoniy” 
devoniga jamlangan. 
“Xazoyin ul-maoniy”ga qadar “Ilk devon”, “Badoe‟ ul-bidoya”, “Navodir
un-nihoya” devonlarini yozgan. 
1
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi.
2
O‟zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom. Toshkent: ”Davlat ilmiy nashriyoti ”, 2000. 219-220-betlar.
3
O‟zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom. Toshkent: ”Davlat ilmiy nashriyoti ”, 2000. 220-bet. 

---

18 
“Xazoyin ul-maoniy” dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600 g„azal, 
umuman 4 devonda 210 ta qit‟a, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq, 10 
muxammas, 10 chiston, 5 musaddas, 4 tarje‟band, 4 mustazod, 1 musamman, 1 
tarkibband, 1 qasida, 1masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo„lib, Sharq she‟riyatining 
16 turi namoyondir. 
Navoiyning nasriy asarlari quyidagi guruhlarga bo„lib o„rganilgan.