MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

107 

səhv idi. Üstəlik, Axundzadənin islamiyyəti tənqid edərkən onun 

ilk  yayıcıları  ərəbləri,  inkişaf  etdirənləri  türkləri  və  türk 

dövlətlərini  hədəf  seçməsi  bunun  əvəzində  farsları-zərdüştləri-

sasaniləri müdafiə etməsi birmənalı deyildir. 

Deməli, təqribən eyni əsrdə yaşamış bu aydınların hər ikisi 

başa  düşürdülər  ki,  cəmiyyətdə  yeniləşmə  lazımdır.  Sadəcə, 

Bakıxanov bu yeniləşməni klassik Türk-İslam-Şərq mədəniyyət-

inə üz tutmaqda, yalançı ruhaniləri ifşa etməkdə gördüyü halda, 

Axundzadə Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətində və birbaşa  İslam 

dininin özündə görmüşdü. Bir növ Axundzadə həm Qərb mədə-

niyyətindən  və  filosoflarından  təsirlənərək,  həm  də  çar  Rusiya-

sının  ideoloqlarının  və  masonların  təsiri  altında  «inqilabçı» 

olmaq  qərarına  gəlmişdi.  Məhz  bu  «inqilabçılığı»n  nəticəsi  idi 

ki,  Axundzadə  «Kəmalüdövlə  məktubları»nı  yazdı  və  orada 

əsasən  İslam  dinini,  müəyyən  qədər  də  Türk  adət-ənənələrini 

tənqid  etmişdir.  Onun  yaratdığı  obrazlar  (Hacı  Qara,  Dəvriş 

Məstəli  şah,  Xırs  Quldurbasan  və  b.)  cəmiyyətin  şüurunda 

özünüaşağılama  kompleksinin  yaranmasına  səbəb  oldu.  Məlum 

oldu  ki,  Azərbaycan  cəmiyyətində  demək  olar  ki,  insanların 

əksəriyyəti  avam,  nadan,  hiyləgər,  boşboğaz,  yalançı,  xəsis  və 

sair  kimi  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Guya,  bunun  da  əsas 

günahkarı İslam dini və milli adət-ənənələrdir. Həmin aşağılayıcı 

tiplərin  və  obrazların  şüurlarımıza  yeridilməsi  mənfiliyə  də  yol 

açmışdı.  Bu  mənada,  Axundzadə  ilə  başlayan  qərbyönlü 

yeniləşmə hərəkatı ikili xarakter daşımış, onun müsbət cəhətlərlə 

yanaşı, mənfi tendensiylar da kifayət qədər olmuşdur. 

Axundzadəsayağı yeniləşmənin müsbət cəhəti isə odur ki, 

İslam-Türk-Şərq  mədəniyyətinin  lazımsız  yerə  ideallaşdırılması 

tənqid hədəfinə çevrildi. Hər halda, dini və mili adət-ənənələrdən 

uzaqlaşaraq ideallaşdırma xəstəliyi müsəlman ölkələrinin tənəz-

---