Makro va mikro iqtisodiyot fanidan mustaqil ish

Texnologik yoyilishlar, sanoat siyosati va patent himoyasi

Ijobiy tashqi ta’sirning imkoniyatli muhim bir turi – bu texnologik yoyilish,

ya’ni bir firmaning tadqiqot va ishlab chiqarish harakatlarining boshqa firma

texnologik yangiliklariga ega bo`lishiga ta’siri. Masalan, sanoat robotlari bozorini

olaylik. Robotlar tez o`zgarib borayotgan texnologiyalarning boshida turadi. Firma

robot yaratganda uning yangi va yaxshiroq dizayn kashf qilishiga imkoniyat

mavjud. Bu yangi dizayn faqatgina bu firmani emas balki butun jamiyatga foyda

olib kelishi mumkin, chunki bu dizayn jamiyatning texnologik bilimlari qatoriga

qo`shiladi. Bu esa yangi dizaynning iqtisodiyotdagi boshqa ishlab chiqaruvchilar

uchun ijobiy tashqi ta’sirga ega bo`lishini anglatadi.

Bu holatda, hukumat robotlar ishlab chiqarilishiga subsidiya kiritib bu tashqi

ta’sirni o`zlashtirishi mumkin. Agar hukumat firmalarga har bir ishlab chiqarilgan

robot uchun subsidiya to`lasa, taklif chizig`i ushbu subsidiya miqdorida pastga

tushadi va bu o`zgarish robotlarning muvozanat miqdorini oshiradi. Bozor

muvozanati ijtimoiy maqbul darajaga tenglashishiga ishonch hosil qilish uchun

subsidiya texnologik yoyilish qiymatiga teng bo`lishi kerak.

Texnologik yoyilishlar qanchalik katta va ular ijtimoiy siyosat uchun nimani

bildiradi? Bu muhim savol, chunki texnologik rivojlanish nega hayot darajasi

davriy ravishda o`sishiga sababdir. Ammo bu qiyin savol ham hisoblanadi va buning ustida iqtisodchilar ko`pincha kelishishmaydi.

Ba’zi iqtisodchilar texnologik yoyilishlar tarqaluvchi va shuning uchun

hukumat eng ko`p yoyilish qiluvchi sanoatlarni qo`llab-quvvatlashi kerak deb

ishontirishadi. Masalan, ushbu iqtisodchilar agar kartoshka chipslaridan ko`ra

kompyuter chiplarini yaratishni ko`proq yoyilishga ega bo`lsa, unda hukumat

kartoshka chipslari ishlab chiqarishdan ko`ra kompyuter chiplarini ishlab

chiqarishni qo`llab-quvvatlashi kerak. Bunday ishni soliq kodeksi tadqiqot va

rivojlanish sarfiga maxsus soliq imtiyozlari taklif qilish orqali cheklangan

miqdorda bajaradi. Ba’zi boshqa davlatlat ko`p texnologik yoyilishlar taklif

qiluvchi maxsus sanoatlarga subsidiya kiritish bilan chuqurroq e’tibor qaratadi.

Texnologik sanoatni rivojlantirishga qaratilgan hukumatning iqtisodiyotga

aralashuvi ba’zida sanoat siyosati deb yuritiladi.

Boshqa iqtisodchilar sanoat siyosati to`g`risida salbiy fikrda. Garchi

texnologik yoyilish umumiy bo`lsa-da, sanoat siyosatining muvaffaqiyati hukumat

turli bozorlarda yoyilish hajmini o`lchashga qodir bo`lishini talab etadi. Bu o`lchov

muammosi eng qiyinidir. Bundan tashqari, aniq o`lchovlarsiz, siyosiy tizim eng

katta ijobiy tashqi ta’sirlardan ko`ra katta siyosiy ta'sirga ega bo`lgan sanoatlarni

subsidiya qilishi mumkin.

Texnologik yoyilishlar bilan shug`ullanishning yana bir usuli patent himoyasi

hisoblanadi. Patent qonunlari ma’lum vaqt uchun o`zlarining ixtirolaridan mutlaq

foydalanishini ta’minlab ixtirochilar huquqlarini himoya qiladi. Firma texnologik

yangilik qiladigan bo`lsa, u g`oyani patentlab, o`zi uchun ko`p iqtisodiy foyda

olishi mumkin. Patent huquqi firmaga ixtirosi ustidan mulk huquqini berib tashqi

ta’sir o`zlashtiriladi. Boshqa firmalar yangi texnologiyalar foydalanish istagida

bo`lsa, ular ixtiro firmasidan ruxsat olishi kerak va unga royalti to`laydi.

Shunday qilib, patent tizimi firmalarni texnologiyani rivojlantiradigan tadqiqot va

boshqa faoliyat bilan shug`ullanishiga katta turtki beradi.