Makroiqtisodiy nisbatlar va muvozanatlik

Jamg’arma va investistiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg’armaga qo’yishi mumkin. Jamg’arma “sarflar — daromadlar” oqimidan ‘otenstial sarflarni olib qo’yish hisoblanadi. Bunda jamg’armaga qo’yilgan mablag’ investistiyalar bilan to’liq qo’lansa, yal’i sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo’ladi (2-chizma).
Jamg’arma (S) va

i nvestistiya (I_n)

S
I _n

S MM_E Real ishlab chiqarish hajmi,

SMM

2-chizma. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning jamg’arma va investistiyalarni taqqoslash usuli.
Investistion sarflarning ko’’ayishi ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o’sishiga olib keladi. Bu o’zaro natija multi’likator samarasi bilan izohlanadi. Multi’likator tushunchasi «ko’’aytiruvchi» degan ma’noni anglatadi. Multi’likator samarasining mohiyati investistiya hajmining o’sishi jamiyat milliy daromadining unga nisbatan ko’’roq o’sishiga olib kelishi orqali ifodalanadi.

Multi’likator samarasi — bu sof milliy mahsulot o’zgarishining investistiya sarflaridagi o’zgarishga nisbati:

.
Yoki, multi’likator koeffistientini quyidagicha ifodalash ham mumkin:


.
Bundan kelib chiqqan holda:

Investistion sarflardagi o’zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki eks’ortdagi o’zgarishlar ham multi’likator samarasiga ta’sir ko’rsatadi.
Multi’likator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda bir sub’ekt tomonidan qilingan sarf, boshqasi tomonidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddagi har qanday o’zgarish iste’mol va jamg’armada xuddi shunday yo’nalishda o’zgarish bo’lishiga olib keladi.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, jamg’arma va investistiya darajasi ham o’ziga xos chegaralarga ega bo’lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariya qarashlariga ko’ra, jamg’arma investistiya manbai bo’lib, jamg’armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi.
Keynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o’zgacha kechishi ta’kidlanadi. Chunki, rivojlangan mamlakatlarda jamg’armaga bo’lgan intilish investistiyalashga bo’lgan intilishdan jadalroq borib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
Birinchidan, yuqori foyda keltiruvchi ka’ital qo’yilmalarning muqobil imkoniyatlari qisqarib boradi. Natijada ka’ital jamg’arishning o’sishi bilan uning amal qilishining keyingi qo’shilgan samaradorligi ‘asayib boradi.
Ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlarda daromadlarning o’sishi bilan jamg’armaning ulushi oshib boradi. Shunga ko’ra, jamg’arma hajmi investistiya sarflari hajmidan oshib ketsa, jamg’arma egalari muvaffaqiyatsizlikka duchor bo’ladilar. Bu holatni iqtisodiy adabiyotlarda «tejamkorlik ‘aradoksi» tushunchasi orqali izohlanadi.
Bu ‘aradoksning mohiyati shundan iboratki, investistiyalar nazariy jihatdan avtonom va hosilaviy investistiyalarga ajratilib, avtonom investistiyalar milliy daromad hajmi va uning o’zgarishiga bog’liq bo’lmasa, hosilaviy investistiyalar milliy daromadning o’zgarishiga ham bog’liq bo’ladi. Aynan avtonom investistiyalarga qo’shimcha ravishda o’sib boruvchi hosilaviy investistiyalar iqtisodiy o’sishni kuchaytirishi, uni jadallashtirishi natijasida akselerator samarasi ro’y beradi («akselerator» tushunchasi jadallashtiruvchi degan ma’noni anglatadi).
Hosilaviy investistiyalarning iqtisodiy tabiatidagi o’ziga xoslik shundaki, u milliy daromadning o’sishiga qanchalik uzviy bog’liq bo’lsa, uning qisqarishiga ham shu darajada ta’sirchan bo’ladi. Ya’ni, iqtisodiyotdagi daromadlarning qisqarishi hosilaviy investistiyalarning undan ham tezroq qisqarishiga olib keladi. Natijada iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarining bandlilik darajasi ‘asayadi. Bunday sharoitda jamg’armaga bo’lgan moyillikning o’sishi o’z navbatida iste’molga bo’lgan moyillikning ‘asayishini anglatadi. Iste’mol sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay qolishiga, ya’ni ishlab chiqarish zahirasining ko’’ayishiga olib keladi. Oqibatda yangi ka’ital qo’yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o’sishi va daromadlarning ‘asayishi ro’y beradi. Aholi tomonidan jamg’armaning haddan ortiq ko’’aytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, ya’ni - «tejamkorlik ‘aradoksi» shunday tarzda namoyon bo’ladi. Mazkur jarayonni quyidagi chizma orqali ham ko’rib chiqish mumkin (3-chizma):

S ,I F

S ₁



S

E ₁ E I

E ₀



0
N₁ N Milliy daromad

E ₁ E I

E ₀