Makroiqtisodiyot

“Makroiqtisodiyot” fanidan oraliq nazorat ishi

1. Iqtisodiy sikllar va uning fazalari.

2. Davlat budjetining soliqlarga ko‘ra tarkibi. Laffer egri chizig‘i.
3. Iqtisodiy o‘sishning modellari.


1 Ishlab chiqarish, bandlilik va inflatsiya darajasining davriy
tebranishga iqtisodiy davr (sikl)lar deyiladi. Ayrim iqtisodiy davrlar
boshqalaridan o‘tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi.
Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil bosqichlardan tashkil topadi
(3.1-rasm).
3.1-rasm. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi
Iqtisodiy davrlar to‘rtta bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqich
iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan bosqich bo‘lib,
u «cho‘qqi» deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan to‘liq bandlik,
43
ishlab chiqarish to‘la quvvatda ishlayotganligi, shuningdek,
mahsulotlarning baho darajasining o‘sish holati kuzatiladi.
Keyingi bosqich pasayish (retsessiya) bosqichidir. Bunda ishlab
chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o‘sish darajasi
pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina bahoning o‘sish
darajasi sustlashishi mumkin. Pasayishning quyi nuqtasida ishlab
chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turg‘unlik davri
boshlanadi.
Ko‘tarilish bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-sekin
oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq foydalanish va to‘liq bandlik
darajasiga erishiladi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, iqtisodiy davrlar bir xil bosqichlarga
ega bo‘lsada, ammo ular davomiyligi va faolligiga ko‘ra o‘zaro farq qilib
turadi. Shuning uchun ham iqtisodchilar, bu jarayonlarni iqtisodiy davrlar
deb emas, balki iqtisodiy tebranishlar deb atash to‘g‘ri bo‘ladi deb
hisoblashadi. Iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida
iqtisodichilar uch omilni ko‘rsatadi.
Birinchi guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi
texnika va texnologiyalarda ro‘y beradigan o‘zgarishlar deb hisoblaydilar.
Ularning fikricha fan-texnika yutuqlarini qo‘llash natijasida iqtisodiyotda
o‘sish ro‘y beradi. Masalan avtomobilning yaratilishi yoqilg‘i sanoati,
neft qazib chiqarish, ximiya, yo‘l qurilishi materiallari sanoatlarining
jadal rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Yangi texnologiyalar ishlab chiqarish
unumdorligini bir necha baravar oshirish, ilgari foydalanilmagan
resurslarni ishga tushirish imkonini beradi. Texnik va texnologik
yangiliklar doim ham yaratilavermasligi iqtisodiyotdagi tebranishlarga
sabab bo‘ladi.
Olimlarning yana bir guruhi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va
tasodifiy vaziyatlarga bog‘lashadi.
Bu jarayonni monetar siyosatga bog‘laydigan olimlar ham mavjud.
Ya’ni, davlat qanchalik ko‘p pul bosib chiqarsa, uning qadri shunchalik
kamayib boradi, va aksincha, pul miqdori qanchalik kam bo‘lsa, ishlab
chiqarish ko‘lamining pasayishi va ishsizlar sonining ortishi shunchalik
tezlashadi. Xullas, iqtisodiy bosqichlarni baholashga turli xil
44
yondashuvlar mavjud. Ammo barcha iqtisodchilar, ishlab chiqarish va
bandlilik darajalarini yalpi talab va boshqacha aytganda yalpi xarajatlar
miqdoriga bog‘liq, degan fikrni qo‘llab-quvvatlaydilar. Chunki,
korxonalar o‘z tovar va xizmatlarini ularga talab bo‘lsagina ishlab
chiqaradi. Boshqacha aytganda, talab katta bo‘lmasa, korxonalarda tovar
va xizmatlarni katta miqdorda ishlab chiqarish foydali emas. O‘z
navbatida, ishlab chiqarishda bandlilik va daromadlar darajasi ham, aynan
shu sababli, past bo‘ladi. Yalpi xarajatlar miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa,
ishlab chiqarishning o‘sishi katta foyda olib keladi. Shuning uchun ishlab
chiqarish, bandlilik va daromadlar darajasi ortib boradi. Iqtisodiy
tebranishlar sabablarini, ularga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish,
iqtisodiy tebranishlar amplitudasini qisqartirish barcha hukumatlar
makroiqtisodiy siyosatining muhim maqsadlaridan biridir.
Shu o’rinda quyidagi misolni keltiramiz. 2008 yilda yuzaga kelgan
jahon moliyaviy -iqtisodiy inqirozi dunyodagi deyarli barcha rivojlangan
mamlakatlarda makroiqtisodiy berqarorlikni keltirib chiqardi.
Dastlab AQSh ipoteka bozorlarida namoyon bo‘lgan mazkur inqiroz
yetarlicha to‘lov layoqatiga ega bo‘lmagan, qarzlarni qaytarish qobiliyati
shubhali bo‘lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish amaliyotining
jadallashuvi natijasida ro‘y berdi.
Modomiki, ipoteka krediti o‘zining mohiyati bo‘yicha ko‘chmas
mulk garovi hisobiga beriladigan kreditlar bo‘lsada, AQSh bozorlari
bunday likvidli ko‘chmas mulklarga etarlicha «to‘yindi» va ularning
narxlari keskin tusha boshladi. Buning ustiga investitsion banklarning
AQSh ipoteka bozorlaridagi yangi moliyaviy «mahsulot» hisoblangan
aktivlarni sekyuritizatsiyalash bo‘yicha operatsiyalarining avj olishi
ipoteka bozorlaridagi tanazzullik holatlari ehtimolligini oshirdi.
AQSh iqtisodiyoti yaratilgan shart-sharoitlar tufayli arzon kredit
resurslariga to‘yindi va bu Federal zahira tizimi (FZT) amalga
oshirayotgan pul-kredit siyosatini o‘zgartirishiga olib keldi. Natijada
2004-2006 yillarda Federal zahira tizimi foiz stavkalarni 6,25% gacha
ko‘tardi. Kreditlarning qimmatlashuvi aholini ipotekaga nisbatan
talabining pasayishiga va kreditlarni qaytarish bo‘yicha qarzdorlar
to‘lovining qisqarishiga olib keldi. Pirovard natijada 2007 yil boshida
45
AQShda aholining ipoteka kreditlarini qaytarishi bilan bog‘liq muammo
kuchaydi. Qarzdorlarning ko‘chmas mulk garovi bilan olingan kreditlarni
qaytarishdan ko‘ra to‘lovlarni to‘lashdan bosh tortish holati kengaydi.
Banklarning to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan mijozlarning ko‘chmas
mulklarini qayta sotuvga qo‘yishi natijasida ipoteka bozoridagi taklif
ko‘payib, bozordagi narxlarning keskin pasayishiga olib keldi.
Pirovard natijada 2007 yil boshida AQShda aholining ipoteka
kreditlarini qaytarishi bilan bog‘liq muammo kuchaydi. Qarzdorlarning
ko‘chmas mulk garovi bilan olingan kreditlarni qaytarishdan ko‘ra
to‘lovlarni to‘lashdan bosh tortish holati kengaydi. Banklarning to‘lov
qobiliyatiga ega bo‘lmagan mijozlarning ko‘chmas mulklarini qayta
sotuvga qo‘yishi natijasida ipoteka bozoridagi taklif ko‘payib, bozordagi
narxlarning keskin pasayishiga olib keldi.
Aksariyat moliyachi-iqtisodchilar vujudga kelgan moliyaviy
inqirozning haqiqiy sabablaridan biri sifatida rivojlangan mamlakatlarda
iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosatining «mevasi»
ekanligini, ya’ni «o‘z-o‘zini boshqaruvchi bozor» g‘oyasini ilgari surish
orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga
aralashuvini cheklanganligi bilan ham izohlamoqdalar.
Yuzaga kelgan global moliyaviy –iqtisodiy inqiroz jahonning asosiy
moliyaviy markazlari hisoblangan yirik fond bozorlarini o‘z ichiga oluvchi
mamlakatlar iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Uning o‘ziga xos
xususiyati shundaki, moliyaviy inqiroz inflatsiya, qator banklar va moliyaviy
muassasalarning tanazzulga yuz tutishi ta’sirida ishsizlik, ishlab chiqarish
sur’atlarining pasayishi va boshqalar negizida iqtisodiy inqiroz shaklida
kuchayib bormoqda. Bundan ko‘rinadiki, hozirgi jahon moliyaviy
inqirozining o‘ziga xos xususiyati – bu uning iqtisodiyotning moliyaviy
sektoridan boshlanib, real sektoriga o‘tganligidir.
Global inqiroz bo‘yicha ko‘p sonli nashrlarni tahlil qilish shuni
ko‘rsatdiki, dunyoning rivojlangan davlatlari uchun inqirozning harakat
nuqtasi moliyaviy bozorlarning beqarorligi bo‘ldi va inqirozning
rivojlanishi sxemasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ldi:
46
Moliyaviy bozorlarning beqarorligi → Kreditlarning qisqartirilishi va
iste’molning pasayishi → Ishlab chiqarish va eksportning qisqarishi,
ishsizlikning o‘sishi.
Shunga ko‘ra, hukumatlar darajasida inqirozdan chiqish bo‘yicha
davlat dasturlarini ishlab chiqishda bandlik masalalarini, talabni
rag‘batlantirish orqali ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirishga
qaratilgan keskin choralarni ko‘rish masalasini ko‘ndalang qilib qo‘ydi.


2. 10.4. Davlat budjetining soliqlarga ko‘ra tarkibi.Soliq yuki.
Respublikamizda 1992 yilda jami 24 turdagi soliqlar va yig‘imlar
amalda bo‘lgan bo‘lsa ularning soni 2000 yili 17 tagacha, 2017 –yilga
kelib esa 10 tagacha qisqardi. Soliqlar turining qisqarishi ayrim
soliqlarning bekor qilinishi, ayrimlarini esa qo‘shib yuborish-unifikatsiya
qilish hisobiga ta’minlandi. Masalan ijtimoiy infratuzilma solig‘iga
obodonlashtirish yig‘imi qo‘shib yuborilgan bo‘lsa, 2006 yilda ekologiya
solig‘i mutlaq bekor qilindi.
2000-2017 yillarda foyda solig‘i stavkasi 31 %dan 8 foizga
tushirildi, Shuningdek, tadbirkorlik sub’ektlaridan olinadigan yagona
soliq unifikatsiya qilindi, ya’ni unga nobudjet davlat jamg‘armalariga
o‘tkaziladigan majburiy to‘lovlardan yagona yo‘l jamg‘armasi, maktab
ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga ajratmalar ham qo‘shib yuborildi.