Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

kapalak effekti
deyiladi. Adabiy atamag o„xshab ketadigan ushbu ilmiy terminning 
ma‟nosi – determinatsiyalangan xaosdir (aniq sabab-oqibat zanjiriga ega tartibsizlik). 
Ushbu atamani ko„pincha noto„g„ri talqin qilinadi: tornado sayyoramizning faqat 
ma‟lum mintaqalarida va muayyan ob-havo sharoitlarida yuzaga keladi. Xususan, 
Alyaskada mussonlar bo„lmaydi va Madridda to„fon ko„tarilmaydi. O„z iborasida 
Lorents shuni aytmoqchi bo„lganki, muayyan bir kundagi va joydagi atmosferaning 
aniq hatti-harakati, boshlang„ich shartlarga juda-juda kuchli bog„liqdir; boshlang„ich 
shartlarning juda sezilarsiz darajadagi o„zgarishining oqibati o„laroq, tornado bugun 
emas, boshqa kuni bostirib kelishga o„zgarishi mumkin.

---

137 
Braziliyadagi kapalakning qanot qoqishi Texasda tornadoga sabab 
bo„ladi.
O„ylab qaralsa, determinatsiyalangan xaos ham tashlanadigan kubik misolidan 
unchalik farq qilmaydi. Chunki kubikning qanday tomon bilan tushishi ham 
boshlang„ich shartlarga chambarchas bog„liqdir. Masalan, o„sha kubikni sal 
teparoqdan yoki, sal kuchliroq tashlansa, umuman boshqacha natijaga olib keladi. 
Lekin kubikda yana biz nazorat qila olmaydigan ko„plab boshqa jihatlar ham bor: 
qirralardan birining notekisligi, yuzalarining notekisliklari, u tashlanadigan stolning 
qiyaligi va ho kazo. Lorents bayon qilgan narsa – uchta o„zfaruvchili sistema bo„lib, 
ularning o„zini qanday tutishini oldindan aytib bo„lmaydi. Hozirgi kunda ilm-fanda 
Lorents aytagniga o„xshash yana ko„plab misollar mavjud bo„lib, ularning paydo 
bo„lishi va o„rganilishi oqibatida yangicha matematik strukturalar – fraktallar hamda, 
g„alati attraktorlar sohalari yuzaga kelidi. Shunisi qiziqki, bularning natijasida, 
oldindan aytib bera olmaslik omili mumtoz mexanika qa‟riga ham kirib keldi. Yani u 
bizning kundalik hayotimizda ham o„z aksini topa boshladi. Aynan mana shu 
muayyan holatni olib qarasak, bu o„rinda fizika Plank bashorat qilganidan tamomila 
ters yo„nalishda ketmoqda. Lekin bu narsadan o„ta keskin xulosalar chiqarish kerak 
emas. Noaniqliklar tamoyili fanga kirib kelganidan buyon, keyingi o„n yilliklarda eng 
avvalo, fizik sistemalar dinamikasini yanasa chuqur o„rganilishi natijasida, qolaversa, 
informatikaning keskin sakrashlar bilan taraqqiy etishi, axborotni qayta ishlash 
samaradorligi va sifatining ortishi evaziga, eng muhimi esa, meteorologik kuzatuvlar 
tarmog„ining sifat jihatdan yangi bosqichga ko„tarilishi tufayli, ob-havo ma‟lumotlari 
har qachongidan ham kattaroq aniqlik bilan to„g„ri bo„lib chiqmoqda.
Ijtimoiy fanlarga keladigan bo„lsak, aytish joizki, o„tgan vaqt davomida ular 
bosib o„tgan yo„l, fizikaning bosib o„tgan yo„li bilan mutlaqo qarama-qarshidir. 
Sababiyat tamoyili – jamiyat va insonni tadqiq etish bilan shug„ullanuvchi olimlar 
uchun hanuz fundamental ahamiyat kasb etib kelmoqda. Statistik anomaliya muttasil 
takrorlanayotgan bo„lsa va uning qiymati katta bo„lsa, demak uni sababini aniqlamoq 
darkor. Ta‟kidlash joizki, aynan ushbu omilni o„rganish natijasida, u yoki bu 
kasallikning xatar omilini aniqlash va yangicha dori-darmonlarni kashf etishga 
erishilgan. Xatar omilini aniqlash masalasi esa, ayrim hollarda butun boshli 
xalqlarning ijtimoiy turmushida katta ijobiy o„zgarishlarga sabab bo„ldi. Hozirda 
sababiyat tamoyilini tadbiq etgan holda, insonning irsiy omillari, oilaviy, iqtisodiy 
yoki ijtimoiy sharoitlaridan kelib chiqib, uning hatti-harakatini, o„zini qay vaziyatda 
qanday tutishini o„rganuvchi va bu narsalarni oldindan katta aniqlik bilan aytib bera 
oluvchi tadqiqot yo„nalishlari mavjud. Albatta bu juda murakkab jarayon, lekin aytish 
mumkinki, bunday tadqiqotlarning yakuniy maqsadi – biz bilan ro„y berayotgan 

---

138 
narsalarning 
barcha-barchasini 
aniqlash 
imkonini 
ko„zda 
tutadi. 
Plankni 
tashvishlantirgan masala, ya'ni, insonning ixtiyor erki muammosi hozirda ham o„z 
dolzarbligini yo„qotgan emas: Biz sababiyat qonuni doirasidan chiqa olmaydigan, 
ixtiyori o„zida bo„lmagan, temirtan mavjudotlarmizmi? Tabiat hodisalarining sabaiyat 
ketma-ketligi orasida inson shaxsining ixtiyor erki va mas‟uliyati tushunchasiga o„rin 
bormi?
Plank insonning ixytiyor erki haqida yozgan vaqtlarda bu savol asosan falsafiy 
nuqtai-nazardan qaralar edi va boshq olimlar bilan muhokama qilinardi. Hozirda esa 
bu masala tobora ilmiy tadqiqot obyektiga aylanib bormoqda. Biz «ilmiy tadqiqot 
obyekti» deganimizda shuni nazarda tutamizki, bunda muayyan ilmiy gipotezalar 
ilgari suriladi va ular qator laboratoriya tajribalari vositasida mukammal tekshiriladi.