Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

BIRINCHI OMMAVIY QIRG‘IN QUROLI 
Birinchi jahon urushi haqida hikoya qilinganida odam aqlini dahshatga soladigan eng razil 
hunrezliklardan biri – frontda zaharli gazlarning qo„llanilishidir. Asosan Fransiya va Germaniya 
armiyalari tomonidan keng qo„llanilgan «kimyoviy urush», taraflarning qay birida kimyoviy 
qurol mutaxassislari kuchli ekanini namoyish qilish masalasiga aylanib ketgan edi. Kimyoviy 
nayrangning eng makkorona namunasi sifatida, frontda xloropikrin (CCl
3
-NO
2
, yoki 
trixlornitrometan) gazining qo„llanishini keltirish mumkin. Bu gaz nihoyatda inert bo„lib, gaz 
niqobidan ham o„tib askarning nafas yo„llariga kirib bora oladi. U o„limga olib kelmaydi, lekin 
ko„ngil aynishiga va qusishga sabab bo„lib, ta‟sir doirasidagi askarlarni gaz niqodini yechishga 
majbur qiladi. Nemislar avvaliga ushbu gazni sochib yuborishardi, ittifoqchi qo„shinlar askarlari 
uning ta‟sirida niqoblarini yechib tashlashgach, ortidan zaharli, o„ldiruvchi gazlar aralashmasi 
sochilardi. Natijada himoyasiz qolgan askarlar bo„guvchi va ko„zdan yosh oqizuvchi bunday 
gazlar ta‟sirida qiynalib jon berardi. Nemis hukumati maxsus topshiriq bilan kimyoviy urush 
harakatlarini olib boruvchi harbiy bo„linma tashkil qilidi va uni Frits Gaberning ixtiyoriga 
topshirdi. 1899 yilgi Gaaga konvensiyasiga zid ravishda, nemislar 1915 yil 22 avgustida 
Belgiyadagi Ipr qishlog„i yaqinidagi jangda xlor gazi bilan hujum amaliyotini o„tkazishdi. 
Shundan so„ng, toki urush yakuniga qadar har ikkala taraf gaz hujumlarini keng ko„lamda 
qo„llab kelishdi va buning oqibatida minglab askarlar hayot bilan vidolashdi. Gaber ko„pincha 
o„zini oqlash uchun quyidagicha vaj-karson keltirar edi: 
urush qanchalik tez tugasa, shunchalik 
kamroq odam qurbon bo„ladi
. Uning bunday vaj-karsonlari o„zini oqlashi uchun sabab 
bo„lolmaydi albatta. Chunonchi uning bunday nomardligi va iflos ishlarga bosh bo„lib yurganiga 
chiday olmagan xotini, Gaber sharqiy frontda navbatdagi gaz hujumi amaliyotini o„tkazish 
uchun otlangan kuni, vijdon azobi qiynovi ostida, o„z joniga qasd qildi. Gaber asli kelib 
chiqishiga ko„ra yahudiy edi. Lekin birinchi jahon urushi vaqtida o„zini xuddi asl nemis kabi 
ko„rsatishga urindi. Lekin bunday ko„zbo„yamachilik va sohta fidokorlik, uni keyingi jahon 
urushi sababchisi – uchinchi reyx fashistlarining ta‟qibidan qutqara olmadi...
Kayzer Vilgelm II va 
Adolf fon Garnak. 
Ularning ortidan 
Emil Fisher hamda 
Frits Gaber 
kelmoqda. Kazyer 
Vilgel nomidagi
Berlin fizika, kimyo 
va elektrokimyo 
Institutining 
ochilish marosimi. 
1912 yilning 
oktyabri. 

---

83 
Plank o„zining nurlanish qonuniga nisbatan yangarayotgan tanqidlarning asossiz 
emasligini yaxshi tushunardi. 1911 va 1912 yillari u o„z qonunini yanada chuqurroq 
bayon etish uchun yangi nazariyani taklif etdi. Bu nazariya fan tarixida qiziq bir fakt 
o„laroq muhrlangan. Lekin uni shakllantirishda, Plank tomonidan kvant nazariyasi 
doktrinasining keyingi rivoji uchun g„oyat muhim ahamiyat kasb etgan qator yangi 
elementlar kiritildi. O„sha elementlardan biri – 
tarqatishning ehtimollik 
konsepsiyasidir
.
Erenfest 
hamda 
boshqa 
olimlarning 
Plank 
nazariyasiga tanqidan ilgari surgan raddiyalaridan 
biriga ko„ra, mumtoz mexanika nuqtai nazaridan 
ossilyatorlar energiyaning istalgan qiymatini qabul 
qilishi mumkin edi. Kvant nazariyasi esa energiya 
qabul qilishi mumkin bo„lgan qiymatlarni diskret 
to„plamlar bilan cheklab qo„ygan edi. Biz Plankka 
nisbatan ilgari surilgan raddiyalrni yaxshiroq 
tushunish uchun, arg„imchoqda uchayotgan odam 
bilan sodir bo„luvchi holatni ko„rib chiqamiz (chap 
tarafdagi rasm). Bu holat fizikada prujina bilan, yoki, 
texnik tilda aytsak, garmonik ossilyator bilan to„liq 
ekvivalentdir. Bu obyektlar muvozanat holatiga 
(arg„imchoq eng pastda joylashgan tinch holatida) 
ega bo„ladi. Muvozanatdan chiqish sodir bo„lgach 
esa, bir tarafdan boshqa tarafga tomon davriy 
tebranishlar yuz beradi. Arg„imchoqda uchib ko„rgan 
har bir odam yaxshi biladiki, unga o„tirgan odamni 
istaganimizcha kuch bilan itarib uchirishimiz 
mumkin. Arg„imchoq harakatini amplituda bo„yicha 
cheklovchi narsa yo„q (bu o„rinda, arg„imchoq 
asosdan to„liq aylanib o„tmaydi deb qabul 
qilinmoqda). Plank gipotezasi energiyaning qabul 
qilishi mumkin bo„lgan qiymatlarini 
hv
ning turli 
qiymatlari bilan cheklab qo„yadi. Agar biz 
kuzatayotgan arg„imchoq Plank qonuniga muvofiq harakatlanganida, biz unda 
uchayotgan odamning ma‟lum balandlik qiymatlari oralig„idan diskret ravishda 
ko„tarilib-qaytishini ko„rgan bo„lardik (rasmga qarang).
Ushbu raddiyalarga javoban Plank ossilyatorlar energiyani doimiy yutadi, 
lekin uni nurlatish esa ossilyator energiyasi qiymati faqat