Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini

---

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI 
RIVOJLANTIRISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI  
Muhayyo Inomjonovna Jabborova 
Andijon shahar, 40-IMTT
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini 
rivojlantirish o’ziga xos psixologik xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Shuningdek, 
maqolada maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar nutqini rivojlantirish yuzasidan 
tavsiyalar berilgan. Tarbiyachi-pedagoglarning nutq madaniyati va ijtimoiy 
psixologik xususiyatlari ham yoritib o‘tilgan.
Tayanch so‘zlar: tovush xususiyati, nutqning ifodalanishi, tovush, nutqiy nafas 
olish, nutq me’yori, tarbiyachining nutq madaniyati.
 
PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SPEECH DEVELOPMENT IN 
PRESCHOOL CHILDREN 
 
Muhayyo Inomjonovna Jabborova 
Andijan city, 40-SPO 
 
Abstract: This article discusses the specific psychological features of speech 
development in preschool children. The article also provides recommendations for 
the development of children's speech in preschool education. The speech culture and 
social psychological features of educators are also covered. 
Keywords: sound characteristics, speech expression, sound, speech breathing, 
speech norms, educator's speech culture. 
Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andozalari darajasiga 
ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim 
masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, 
ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish davlat 
siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. O‘zbеkiston Rеspublikasi birinchi 
Prеzidеnti I.A.Karimov «Tarbiyachi – ustoz bo‘lishi uchun boshqalarning aql-
idrokini o‘stirishi, ma’rifat ziyosidan bahramand qilishi, haqiqiy fuqaro etib 
yеtishtirish uchun eng avvalo tarbiyachining o‘zi aynan shunday yuksak talablarga 
javob bеrishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kеrak» – dеgan edi [1]. 
Ta’limning yangi modelida jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni 
shakllantirishga e’tibor berilar ekan, psixologiya sohasining vazifalari ham malakali 
mutaxassislar sifatida o‘zligini, o‘z qobiliyatlari, individualligi, ya’ni shaxsiy fazilat, 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
306

---

xislatlarini bilgan tarzda ta’lim-tarbiya faoliyatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy 
foydali mehnatning barcha sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat ko‘rsata 
oluvchi shaxslarni tarkib toptirishdir. 
Maktabgacha yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, 
muloqati bilan uzviy bog‘liqdir. Bola jumlalarning mazmuni va shaklidagi o‘zgarish 
uning muloqat shakllari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ilk bolalik davriga xos 
situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo‘naltirilgan va 
nosituativ - shaxsiy muloqot shakliga o‘tilishi bolalar nutqiga ma’lum bir talablarni 
qo‘yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ 
masalalarni hal qilishi uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bog‘cha 
yoshidagi bolaning nutqi ijtimoiy aloqalarni o‘rnatish funksiyasini bajara boshlaydi. 
Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib 
borishi lozim bo‘ladi. Maktabgacha yoshda bola nutqining rivojlanishidagi muhim 
xususiyat nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat. Bola so‘z-lug‘at boyligining 
o‘sishida 2 ta muhim tomon - miqdor va sifat tomonlari mavjud.
Lug‘at boyligining miqdoriy o‘sishi D. B. Elkoninning ko‘rsatishicha, bevosita 
bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga bog‘liq. So‘nggi yillarda u 
yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug‘at tarkibini o‘rganishga bag‘ishlangan 
tadqiqotlarda avvalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko‘rsatkichlar 
aniqlandi.
Jumladan, V.Loginaning ma’lumotlariga ko‘ra 3 yoshga kelib, bola lug‘atida 
1200 ta so‘z mavjud bo‘ladi, 6 yoshli bolaning aktiv lug‘ati esa 3000–3500 so‘zni o‘z 
ichiga oladi. Vaholanki, 40–60 yil oldin o‘tkazilgan tadqiqotlarda 3 yoshli bolaning 
lug‘ati 400–600 so‘zdan, 6 yoshli bolaning aktiv lug‘ati esa 2500–3000 so‘zdan 
iborat deb ko‘rsatilgan edi.
Nutq madaniyati - bu, avvalo, tarbiyachida bo‘lishi shart va majburiy sifatlardan 
hisoblanadi. Bu tarbiyachidagi nutqiy ko‘nikma va nutqiy malakalarni hosil qiladi. 
Bu ko‘nikma tarbiyachi faoliyatida takomillashib boradi, maxsus mehnat va mashqlar 
evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan muvaffaqiyatlar tufaylar tufayli qobiliyat 
va mahorat shakllanadi. Bolalar nutq madaniyatiga o‘zbek adabiy tilini mukammal 
egallash asosida erishiladi. Buning uchun esa tarbiyachi adabiy qoidalarini bilish, 
badiiy adabiyot asarlarini doimiy o‘qib borishi, she’rlar yod olishi va bolalar bilan 
suhbatlar o‘tkazish muhimdir.
Situatsion - ishchan muloqot shaklidagi bolalar leksikasi (nutqi) konkret 
predmetli vaziyat bilan bog‘liq. Bu holat shunda ko‘rinadiki, bolaning nutqida ot so‘z 
turkumiga oid so‘zlar ko‘p bo‘ladi. Sifat turkumidagi so‘zlar yoki umuman 
uchramaydi, yoki buyumlarining faqat tashqi xususiyatlari: rangi, o‘lchami (barcha 
sifatlarning 96,4 %) ni ifodalaydi. 98 % fe’llar faqatgina konkret predmetli 
harakatlarga nisbatan ishlatiladi.
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
307

---

Bolalarning nosituativ - bilishga yo‘naltirilgan (vaziyatga - situasiyaga bog‘liq 
bo‘lmagan) muloqotida ular kattalardan har xil narsa va hodisalar haqida axborot 
olishga bog‘liqlikdan ozod bo‘ladi. Asta sekin atrof-olamdagi narsalarning turli 
xususiyatlarini aks ettiruvchi so‘zlar zahirasi kengayib boradi. Jumladan, estetik 
xususiyatlarni ifodalovchi sifat turkumiga oid so‘zlar (11,25 %) va emosional 
xususiyatlarni ko‘rsatuvchi so‘zlar (5 %) paydo bo‘ladi, irodaviy va intellektual 
harakatlarni anglatuvchi fe’l turkumidagi so‘zlar (6,24 %) vujudga keladi.
Nosituativ - shaxsiy muloqotda, bola odamlar o‘rtasidagi munosabatlar haqida 
axborot olishga, o‘zining fikrini kattalar fikri bilan taqqoslashga harakat qilar ekan, 
uning nutqida umumiy grammatik murakkablashish ro‘y beradi. Sifat turkumidagi 
so‘zlar quyidagi nisbatda bo‘ladi: atributiv (tashqi xususiyatlarini ifodalovchi) - 69,80 
%, estetik xususiyatlarni ifodalovchi sifatlar - 14,65 %, ahloqiy xususiyatlarni 
ifodalovchi sifatlar - 9,3 %. Irodaviy va intellektual harakatlarni ifodalovchi fe’llar 
ancha ko‘payib, nutqida ishlatilayotgan barcha fe’llarning 9,76 %ni tashkil etadi.
Agar maktabgacha yoshdagi ya’ni 3–7 yoshdagiboladan berilgan topshiriqda 
nutqiy faoliyatning elementi bo‘lmish so‘z bilan muayyan amallarni bajarish talab 
etilsa, masalan, gap tarkibidan so‘zlarni ajratib olish vazifasi berilsa, S. N. 
Karpovaning tadqiqoti ko‘rsatishicha, bolada unga aytilgan gap belgilaydigan 
vaziyatga orientir olishning ancha barqaror moyilligi kuzatiladi. Berilgan so‘z 
tarkibida nechta so‘z mavjud degan savolga bolalar gapni “boshdan oyoq” qaytadan 
takrorlaydi. Masalan, “Koptok yumalab ketdi” degan gap berilsa, bola bu gapda bitta 
so‘z “Koptok yumalab ketdi” degan so‘z borligini aytadi. Ayni 5–9 yoshda bolalar 
xuddi shunday ifodalaydi. S. N. Karpovaning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, 
maktabgacha yoshdagi bolada gap tarkibidan barcha turdagi so‘zlarni ajratib olish 
ko‘nikmasini shakllantirish mumkin. Buning uchun ularga so‘zlarning mezonlarini, 
ya’ni so‘z tovushlarining majmuasidan iboratligini, so‘z doim muayyan mazmunga 
egaligini anglashi lozim. Albatta buning uchun bolaning yoshiga mos keluvchi 
usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilinganday qilinganda, 
yoshidan qat’iy nazar bolalarda so‘z haqida adektiv va anglangan tasavvurlar paydo 
bo‘ladi.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni yuksak g‘oyaviylik ruhida tarbiyalash 
ularning ongiga xalq, millat, yurt, jamiyat manfatlaridan yuqoriroq manfaat bo‘lishi 
mumkin emasligini singdirishi, ularni vatanga, xalqqa muhabbat ruhida va sadoqatli 
qilib tarbiyalash demakdir. Bunda esa albatta tarbiyachining o‘rni beqiyos va 
muhimdir.
Shunday qilib aytganda nutq maktabgacha yoshdagi bolalarning taraqqiy 
etishlarida katta o‘rin tutadi. Shuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bolaning 
nutqini o‘stirishda atrofdagi insonlarning shuningdek tarbiyachilarning nutq 
madaniyati rivojlangan bo‘lishi muhim sanaladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
308

---

eng muhim xususiyati nutqning rivojlanganligi hisoblanadi. Tarbiyachi tomonidan 
nutq o‘stirish to‘g‘ri rejalashtirib boriladi.