Maliyyə hesabatı

Əsas (ana) müəssisə, övlad müəssisə və asılı cəmiyyətlər anlayışı və onlara nəzarətin növləri

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə biznesin aparılması praktikası sübut edir ki, bazar iqtisadiyyatında səhmdar cəmiyyətlər (korporasiyalar) çox mühüm rol oynayır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin bu formasının üstünlüyü aiddir: korporasiyanın mülkiyyətçilərinin malik olduqları xalis kapitalın kəmiyyətinə məsuliyyətlərinin məhdudluğu, mülkiyyətçilərinin dəyişdiril- məsinin sürətli və əlverişli olması, miqyasına və növlərinə görə fəaliyyətin qeyri-məhdudluğu. Fərdi xüsusi müəssisələrdən fərqli olaraq, korpora- siyanın çoxsaylı mülkiyyətçiləri olur. Bu mülkiyyətçilərin əksəriyyəti biri-

birilə qarşılıqlı münasibətdə deyirdir və yalnız şirkətin taleyi ilə bağlı səs- vermə hüququna malikdirlər. Buna görə də korporasiyaların iqtisadi müna- sibətlərin iştirakçısı qismində müstəqillik dərəcəsi və fəaliyyətinin inkişafı imkanları kifayət qədər yüksəkdir. Təsadüfi deyildir ki, korporasiyalar özlərinin kapitalını və istehsalat-kommersiya fəaliyyətinin miqyasını yüksək sürətlə inkişaf etdirir və rəqabət şəraitində nisbətən kiçik və zəif rəqiblərini sıxışdırır.

Korporativ qrupları ümumi şəkildə bir ana və bir neçə övlad şir- kətlərin birləşməsi şəklində təsəvvür etmək olar.
Səhmdar cəmiyyətlərin hüquqi statusunun öyrənilməsi qrupa daxil olan şirkətlərin iştirakı sistemlərinin açıqlanmasına kömək göstərir. Azər- baycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində qeyd olunduğu kimi, səhmdar cəmiyyəti dedikdə, onun nizamnamə kapitalının müəyyən sayda səhmlərə bölünməsi başa düşülür. Eyni zamanda səhmdar cəmiyyətin iştirakçıları (səhmdarlar) onun öhdəliklərinə cavabdehlik daşımır və özlərinin malik olduqları səhmlərin dəyəri həddində cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərər- lərin riskinə məruz qalırlar. Səhmdarların ümumi iclası keçirildiyi hallarda kommersiya təşkilatlarının bu təşkilati-hüquqi formasında səslər mül- kiyyətçilərin sayı ilə deyil, səhmlərin miqdarı ilə hesablanır. Açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətlərini biri-birindən fərqləndirmək lazımdır.
İştirakçıları özünə mənsub olan səhmlərlə, digər səhmdarların razılığı olmadan manevr edə bilən səhmdar cəmiyyəti açıq səhmdar cəmiyyəti (ASC) adlanır. Belə cəmiyyətlər özlərinin buraxdıqları səhmlərə açıq abunə həyata keçirir; qanunvericiliyin və digər hüquqi aktların müəyyənləşdirdiyi şərtlər əsasında onların sərbəst surətdə satışını təşkil edir; hər il maliyyə hesabatlarını açıq mətbuatda dərc etdirir.
Səhmlərini yalnız özünün təsisçiləri arasında bölüşdürən səhmdar cəmiyyəti qapalı səhmdar cəmiyyəti (QSC) adlanır. Onların buraxdıqları səhmlərə açıq abunəni keçirmək ixtiyarları yoxdur. Səhmdarların birinin digərinin satdığı səhmləri əldə etmək üstünlüyü qeyd olunmalıdır.
Səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalı onun səhmlərinin nominal dəyəri üzrə uçota alınır. Səhmdarların ümumi iclasının qərarı əsasında səhmdar cəmiyyəti səhmlərin nominal dəyərlərini artırmaq, yaxud səhmlərin əlavə emissiyası yolu ilə özlərinin nizamnamə kapitalını artıra bilər. Səhm- dar cəmiyyətin nizamnamə kapitalının artırılmasına o zaman yol verilir ki,

onun dəyəri səhmdarlar tərəfindən tam həcmdə ödənilmiş olsun. Baş verən zərərlərin ödənilməsi üçün səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalının artırılmasına yol verilmir. Səhmdar cəmiyyət səhmdarların ümumi iclasının qərarı ilə səhmlərin nominal dəyərini azaltmaqla, ya da səhmlərin bir qis- mini satın almaqla öz nizamnamə kapitalını azalda bilər. Nizamnamə kapi- talının azaldılması barədə cəmiyyətin bütün kreditorları xəbərdar edil- məlidir. Bu zaman cəmiyyətin kreditorları özlərinin müvafiq öhdəliklərinin vaxtından əvvəl icra etmək və yaxud dayandırmaq hüququndan istifadə etmək hüququna malikdirlər. Bütün hallarda cəmiyyətin nizamnamə kapi- talının azalması (səhmlərin bir hissəsinin satın alınması, yaxud ödənilməsi yolu ilə) cəmiyyətin nizamnaməsində nəzərdə tutulmalıdır (nizamnamədə dəyişiklik edilməlidir).

Şəxslər qrupu dedikdə, hüquqi, yaxud fiziki şəxslərin məcmusi başa düşülür və onlar aşağıdakı şərtləri yerinə yetirirlər:

• 
  Şəxs, yaxud bir neçə şəxs müəyyən razılıq əsasında birgə fəaliyyət haq- qında müstəqim və yaxud dolayı qaydada sərəncam vermək hüququna malikdir;
  
• 
  İki və daha çox şəxs arasında bağlanılan müqavilə əsasında sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirilir;
  
• 
  Şəxs, hüquqi şəxsin icra orqanının, yaxud direktorlar şurasının tərkibinin 50%-dən çoxunu təmsil edə bilər.
  

Birbaşa nəzarət dedikdə, hüquqi, yaxud fiziki şəxsin bir, yaxud bir neçə fəaliyyəti vasitəsilə qərarların qəbulu imkanları nəzərdə tutulur:

• 
  Sərəncam, o cümlədən digər şəxslərlə birlikdə verilən sərəncam;
  
• 
  Müəyyənləşdirmək hüququnu əldə etmək;
  
• 
  Hüquqi şəxsin icra orqanının, yaxud direktorlar şurasının tərkibinin 50 faizdən çoxunu təyin etmək hüququna malik olmaq, eyni fiziki şəxslərlə icra orqanlarının və yaxud direktorlar şurasının tərkibində təmsil olun- maq.
  

Dolayı nəzarət bütün hallarda fiziki, yaxud hüquqi şəxsin təyin etdiyi üçüncü şəxs vasitəsilə həyata keçirilir.
Hal-hazırda Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları Komitə- sinin hazırladığı 41 adda Standart içərisində konsolidə edilən hesabatların daha mühüm problemlərini təcəssüm etdirən aşağıdakı Standartları qeyd etmək olar:
MHBS 10 “Hesabat tarixindən sonrakı hadisələr”; MHBS 14 “Seqment hesabatı”;
MHBS 24 “Əlaqəli tərəflər haqqında informasiyaların açıqlanması”; MHBS 27 “İcmal maliyyə hesabatı və övlad şirkətlərə inves-
tisiyaların uçotu”;
MHBS 28 “Asılı şirkətlərə investisiyaların uçotu”; MHBS 29 “Hiperinflyasiya şəraitində maliyyə hesabatı”;
MHBS 31 “Birgə fəaliyyətdə iştirak haqqında maliyyə hesabatı”; MHBS 34 “Aralıq maliyyə hesabatı”.
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin hazırladığı Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının içərisində də maliyyə hesabatlarının aktual problemlərini açıqlayan aşağıdakı standartlar vardır:
MMUS 9 “Balans hesabatı tarixindən sonrakı hadisələr üzrə”; MMUS 18 “Təşkilatların fəaliyyətinin birləşdirilməsi üzrə”;
MMUS 19 “Təşkilatların maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları üzrə”;
MMUS 20 “Asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinə investisiyaların uçotu
üzrə”;
MMUS 21 “Təşkilatların birgə fəaliyyəti haqqında maliyyə
hesabatları üzrə”;
MMUS 29 “Aralıq maliyyə hesabatları üzrə”;
MMUS 30 “Hiperinflyasiya şəraitində maliyyə hesabatları üzrə”.
Yuxarıda qeyd olunan Standartlar maliyyə hesabatlarına, o cümlədən konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarına beynəlxalq praktikada və milli uçot praktikasında çox böyük diqqət yetirilməsinə əyani sübutdur.

4.