1. Juzip jiiriwshi formalar.
1.1. Toliq suw formalan - nekton, plankton, bentos.
1.2.
Shala
(yanm)
suw
formalan
-
siingiwshiler,
sungimewshiler, suwdan tek aziq tabiwshilar.
II. Jerdi qazwishi formalar.
2.1. Uluwma jer qaziwshilar (piitkil tirishiligi jer astmda).
2.2. Ayinm jer qaziwshilar (jer ustine shigip turadi).
III. Jer usti formalan.
3.1. In qurmaytugmlar: juwmwshilar, sekiriwshiler, jer
bawirlawshilar.
3.2. In qunwshilar: juwmwshilar, sekirip jiiriwshiler, jer
bawirlawshilar.
3.3. Jiralar haywanlan.
IV. Tereklerde ormelewshi formalar
Tereklerden tiispey jasawshilar ham waqtinsha terekke
ormelewshiler.
204
V. Налу a for malar
1
.
Aziqti hawadan tabiwshdar, jerdegi aziqqa hawadan
qaraytugm formalar (hawada baqlap turip aziq tabatugin).
D.N.Kashkarov
klassifikaciyasinda
haywanlardin
morfologiyasi, hareket qiliwi ham aziqlamwi siyaqli qasiyetleri
inabatqa
alingan,
sonday-aq haywanlar ortaliqtm
lgalliq
darejesine qarap igalliqti suyiwshi (gidrofiller) ham quriqliqti
siiyiwshi (kserofiller) toparlanna bolinedi.
Haywanlar
aziqlamwina
qarap:
osimlikler
menen
aziqlamwshilar, hamme zat penen aziqlamwshilar, jirtqish ham
older menen aziqlaniwshdarga bolinedi.
Suw ortahgmda ushirasatugm gidrobiontlar tomendegi
tirishilik formalarina (Zernov, 1949. Konstantinov, 1972) iye.
1. Plankton: Hareketsiz shar siyaqli, nurlamwshi tayaqsha
tarizli formalar.
2. Nekton: Jilan siyaqli torpedo siyaqli eskek ayaqh turler.
3. Bentos: Hareketsiz epibiontlar, terek tarizli, baqanshaqli
ham qalta siyaqli formalar.
Bul suw ortaligi tirishilik formalarinda gabitual uqsasliq
joqari qalipleskenliginen apiwayi toparlarga qarap artip banwi
bayqaladi. Bir topar tirishilik formalarmdagi bir-birinen uzaq
turlerge qaraganda jaqm, tuwislas organizmlerdin uqsasligi kop.
Onnan tisqan, joqan topardagi dizimge suw ishinin turli
terenliklerine morfologiyaliq iykemlesken organizmler (plankton,
nekton, nektobentos, bentos) kiritilgen. Orta darejedegi dizimge
hareket qilatugin haywanlar tipi, apiwayi toparga tiyisli tirishilik
formalarina bolsa minez-quliqh qasiyetlerine qaray haywanlar
kiritilgen.
Har bir tirishilik formasi tiirli sistematikaliq toparlar
wakillerin dene diizilisin ham biologiyaliq qasiyetlerine qarap
biriktirgen. Maselen: planktonga suwda asilgan halda az hareket
qilip qalqip jiiriwshi haywanlar kiredi. Nekton toparma - adewir
lilken, aktiv hareket qilatugin haywanlar kirip, olar jilan siyaqli,
torpedo siyaqli ham juzgish formalarga iye boladi.
Uship jiiriwshi aanatli haywanlar - aerobiontlar atli tirishilik
formalan topanna kiritiledi. Olar ham sirtqi korinisleri menen
jiida kop tarepleme bir-birine uqsap ketetugin, biraq har-qiyli
205
sistematikaliq toparlarga tan. Atap aytqanda: iynelikler - shibm -
shirkeylerge, uyrek - quslar klasina, jarganat bolsa sut emiziwshi
klasma tan.
Bul haywanlar sistematikaliq hamde anatomiyaliq tarepten
juda lilken ham keskin panqlamwlanna qaramastan, ushiwga
beyimlesken gabitual uqsasliqlarga iye.
Professor N.P.Naumov (1963) haywanlardi awqatlamwlan
boymsha tomendegi toparlarga boledi:
1. Azzi awqatlamwshi turler. Bul toparlarga hareket
qilmaytugm yamasa juda az hareket qilatugm tomen, apiwayi
duzilgen turler kirip, olarga ishek quwislilar, iyne terililer, ayirim
qurtlar, lancetnikler misal bola aladi. Olarga pas darejede zat
almasiwi, az aziq ham metabolizm qasiyetleri tan.
2. Parazitlik joli menen (ekto ham endo) awqatlaniw.
3. Aktiv awqatlamwshi turler. Bul toparga kiriwshi
haywanlar joqari darejede awqatqa talabi lilken bolip, awqatti
amawli jerlerden qidmp tawip ozlestiredi. Bul 6z gezeginde 1)
Jayilip otlawshilar (suwdagi planktonlar, bentos, nekton):
otlaqzardagi terekler, putalar ustindegi haywanlar, quslar: 2)
Jayilip, otlap, ot-jem shoplerdi jeydi yamasa ayirim otlaydi, 3)
Anlip tunp, oljam tutip, sol menen awqatlanatugin jirtqishlar.
Olarga bahqlardan - shortan baliq, quslardan-lashm, uki, burl t,
qirgiy, siit emiziwshilerden - qasqir, jolbans, anslan ham basqalar
kiredi. 4) Quwalap, baqlap aziq tabiw adewir quramali jol bolip,
bul toparlarga quslar (birqazan, qarabay) ham sut emiziwshiler
kiredi.
A.N.Formozov (1945) siit emiziwshi haywanlardi morfo
logiyaliq korinislerine qarap tomendegishe 5 tipke boledi.
1. Jer usti formalan
2. Jer asti formalan
3. Terekke baylanisli formalar
4. Hawada jasawshi formalar.
5. Suw formalan.
Usi har bir tip ishinde hareket qiliwi, jasaw iskerliklerine
qaray jagdaylanna iykemlesiw qasiyetleri,
morfologiyaliq
formalan kelip shiqqan. Osimlikler siyaqli haywanlardmda iri
taksonomiyahq birliklerinin ishinde tirishilik formalan amq
206
panqlanadi ham ajiratilgan toparlar turlerinin ekologiyahq har
qiyliligi menen panqlanadi (26-suwret).
26-suwret. Har-qiyli jasaw obrazlarma iye qann-ayaqli
mollyuskalardiA dene formalan
Atap aytqanda quslar ozlerinin sirtqi korinisleri, jasaw
ortahqlan, hareket qiliw ham awqat tabiw jagdaylarma qarap
tomendegi tirishilik formalanna bolinedi:
1. Agash deneli osimlikler quslari.
2. Qunqliqtm ashiq kenisliginin quslari.
3. Batpaq ham sayiz suwlar quslari
4. Suw kenisligi quslari.
Har bir tipke tan formalardin specifik tirishilik formalan bar:
yagniy, aziqti tirmasip shigip tabatugin formalar-toti quslar,
shimshiq tarizliler, hakkeler; uship jurip aziq tabatugm formalar -
togaylarda ukiler, tentekquslar; ashiq jerlerde ushiraytugm uzm
qanat tarizliler uzm tumsiqlar misal boladi. Jer ustinde hareket
qilip awqatlamwshilarga - tawiqlar, tuye quslar, laylekler; suwda
juzip ham suwga sungip aziq tabatugm formalar-pingvinler,
gagarlar, sungigirler, uyrekler, gazlar ham basqalar esaplanadi.
Topiraqta
ushiraytugm
mayda
haywanlardin
tirishilk
formalan olar jasaytugm ortaliqtin kompleks faktorlan (jaqtiliq,
temperatura ham igalliq) tasirine baylanisli topiraqtm mayda
haywanlan tomendegi tirishilik formalanna bolinedi.
1.
Atmobiontlar - jer ustine toplangan osimlik qaldiqlan
ustinde ushiraytugm kozli turler.
207
2. Euedafikaliq turler - topiraqtin juqa qatlamlarmda
ushiraytugm kozsiz haywanlar.
3. Gemiedafikaliq turler - aldmgi eki topar araligina tan
formalar.
Shibin-shirkeyler ishinde dene formasi bas duzilisi, ushiw
apparati, reni boymsha shegirtkelerde tomendegi tirishilik
formalan panqlanadi (Chernova, Bilova, 1988).
1. Tamnobiontlar - (denesi iri, qomr-kul renli), putalar,
tereklerde jasaytugm turler.
2. Xortobiontlar - shop osimliklerdin tiirli yaruslarmda
ushiraytugm formalar (denesi jasil rende boladi).
3. Gerpetobiontlar - topiraqtagi organikaliq qaldiqlarda
jasawshi formalar.
4. Eremobiontlar day topiraqlardin listinde ushiraytugm
tiirleri.
5. Psammobiontlar - qumli jerlerge tan tiirler.
6. Petrobiontlar - az osimlikli taslar, tasli jaylarga
iykemlesken tiirler (reni kiil ren ham sari).
7. Ashiq geofiller-piitkilley ashiq ormlarda, shol sharayatli
topiraqlarda ushiraytugm shibin-shirkeyler.
Shegirtkelerdin joqanda keltirilgen bul tirishilik formalan,
olardin dene konfiguraciyasina, bas ham ayaqlardin diizilisine,
ushiw apparati ham dene listinin renleri tiykarinda klassifikaciya
qihngan.
Bizge malim ekologiyahq tirishilik formalan dizimin
diiziwde
kobinese
ekologiyahq
mawritlerden
paydalanip,
morfologiyaliq qasiyetlerine ekilemshi darejede ahmiyet beriledi.
Morfologiyaliq tirishilik formalar dizimin diiziwde albette
ekologiyahq ham morfologiyaliq mawritler qosip alip banladi.
Dostları ilə paylaş: |