Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
lgalliq,
temperatura, poykiloterm, Homoyoterm, termofil, kriojil, mezoterm, fotoperiodizm , sutkahq rilm, sukkulent, sklerofit, psixrofitler, kriojitler, gidrofit, gigroflt, mvzofit, kserofit, kriofit. 3.1. Jaqtiliq tin tiri organizmlerge tasiri ham ogan organizmlerdin beyimlesiwi Jaqtiliq - tiri organizmlerdin jer betinde tirishiligin belgilep beriwshi en tiykargi faktor esaplanadi. Onisiz tiri organizmler lirishilik ete almaydi. Jaqtiliq fizikaliq koz-qarastan alganda jaqtiliq dereginen shigip atirgan elektromagnit tolqmlarinan ibarat cnergiya turi. Jaqtihq osimlikler ushm, birinshiden, fotosintez processin amelge asiriwshi tiykargi derek esaplanadi, ekinshiden ol transpiraciya, yagniy puwlaniwdi tezlestiredi. Ushinshiden, osimliklerdin osiw tezligin astelestiretugin ortaliq faktori esaplanadi. Lekin bul processler hamme waqitta birdey otpeydi. 6 simlik rawajlaniw dawirinde, belgili darejede jaqtiliq ham qarangiliqti talap etedi. Jaqtiliq osimliklerdin osiwinde, yagniy kletka ham toqimalarda bolip otetugin osiw processleri ham organlardin payda boliwma tikkeley tasir etedi. Ultrafiolet nurlar arasinda jer betine jetip keletugm tek uzm tolqinli nurlar (tolqin uzinligi 290-380 nm) esaplanadi. Qisqa tolqin uzmligmdagi nurlar bolsa tirishilikti nabit etiwshi esaplamp, 20-25 km biyiklikte O 3 molekulasinan quralgan ozon ekrani tarepinen toliq jutiladi. Tolqin uzinligi uzm bolgan ultrafiolet nurlar joqari ximiyaliq aktivlikke iye. Onm ulken mugdan organizmler ushm ziyan bolip, aziraq mugdardagisi bolsa kopshilik turler ushm zanir esaplanadi. Eger jerge kelip jetetugm quyash energiyasin 100% dep alsaq, onm 19% ti atmosferadan otiw waqtinda jutilip ketiledi, 71 34% ti kosmos kenisligine qaytanladi, tek 43% ti gana jer betine kelip tusedi. Osimlikler tarepinen jil dawammda ozlestiriletugm jaqtiliq tek gana jaqtiliq tezligine baylanisli bolip qalmastan, ol kunnin uzinligma da baylanisli boladi. 250-300 nm diapazondagi ultrafiolet (UFL) nurlar kushli bakteriocidlik tasir etedi ham adamlar terisinde raxit keselligine qarsi D vitaminin payda etedi; 200-400 nm uzmliqtagi nurlar terinin qorganiw reakciyasi bolgan adamda qarayiwdi keltirip shigaradi. 750 nm den joqari bolgan infraqizil nurlar issiliq retinde tasir etedi. Korinerli nurlar barliq energiyanm shama menen 50% in iyeleydi. Adam kozi qabil etetugm korinerli radiaciya oblasti menen (FR) fiziologiyaliq radiaciya (300-800 nm) derlik saykes keledi, ol (FAR) fotosintetikaliq aktiv radiaciya (380-710 nm) bolip shigaratugm oblasti menen saykes keledi. Fiziologiyaliq radiaciyam shartli turde bir-qatar zonalarga boliwge boladi: ultrafiolet (400 nm den kishi), kokfiolet (400-500 nm), san-jasil (500-600 nm), toygm sari-qizil (600-700 nm) ham uzaq qizil (700 nm den joqari). Jaqtiliq jasil osimlikler ushm xlorofill diiziw, xloroplasttm granal strukturasm payda etiw ushm kerek; ol ustica apparati jum ism retlestiredi, gaz almasiw ham transpiraciyaga tasir etedi, bir-qatar fermentlerdi aktivlestiredi, belok ham nuklein kislotasi biosintezin kusheytedi. Jaqtiliq kletkamn boliniwi ham uziliwine, osimliktin osiw ham rawajlaniw processine tasir etedi, giillew ham miywelew muddetin amqlaydi, forma payda etiwshi tasir korsetedi. A1 jaqtiliqtm en ulken ahmiyeti - omn fotosintez processin amelge asinwi bolip tabiladi. Osimliklerdin jaqtiliqqa qatnasi boymsha tiykargi iykemlesiwshilikleri usilar menen baylanisli. Fotoavtotrof osimlikler quyashtin nurli energiyasm paydalanip CO 2 ni assimilyaciyalawga uqipli. Bakterioxlorofillge iye purpur ham jasil bakteriyalar jaqtibqtin uzm tolqmli bolimin (800-1100 nm) jutiwga uqipli. Bul olarga korinbeytugin infraqizil nurlar waqtmda da jasaw m a mumkinshilik beredi. Suw otlan ham jasil osimlikler adam k 6 zi koriw diapazonma jaqm jaqtiliqtijutadi. 72 Кunnin uzmligi ekvatordan polyuslarga qaray asip baradi. Osimlikler qaplami ushm putkil jil dawammda qabil qihnatugin riuliaciya jiymdisi emes, balkim jil dawammda osimlikler osiw mdwsimindegi jaqtiliq mugdari ahmiyetke iye. Osimlikler tek ozine tikkeley tiisetugm jaqtiliqtan emes, b;ilkim tarqaq halda tiisetugm jaqtiliqtanda paydalanadi. Tikkeley tiisetugm quyash nurlari kobinese osimlikler ushm t|awipli boladi. Sebebi nurdin tasiri natiyjesinde osimlikler citoplazmasi ham xlorofilleri nabit boladi. Tarqaq halda tiisetugm jaqtiliq osimlilker tarepinen toliq ozlestiriledi. 01 paydahraq bolip, onm 50-60% fotosintez processi ushm zanir bolgan kogis- qizil nurlardan ibarat. Tikkeley tiisetugm jaqtiliqta bul turdegi nurlar mugdari 30-35% ten aspaydi. Jaqtiliq seziwshi osimliklerde japiraqlar tiykarman klirmin eh qawipli saatlannda radiaciyani az qabil qiliwga iykemlesken. Japiraqlar gorizontal tegislikke qaraganda ulken muyesh penen jaylasqan, japiraqlardm bunday jaylasiwm tereklerden evkalipt, mimozada koriwimiz miimkin, jiida kop shop osimliklerde ushiraydi. Maselen, jabayi lagun osimliginde hamme japiraqlan arqadan qublaga qaray qaratilgan. Bunm natiyjesinde tiis waqitlarmdagi kushli quyash nurlari az mugdarda qabil qilmadi. Bunday osimliklerge kompas osimlikler delinedi. Quyash jaqtiligi turli tolqin uzmligmdagi, turli renli nurlardan quraladi. Maselen, qizil, san, hawa ren, kok, kogis, fiolet ren. Osimlikler ushm jaqtiliq spektrinin kogis-qizil, kok-fiolet nurlan zanir. San-jasil nurlar hammesinen de kem jutiladi. Infraqizil nurlar derlik jutilmaydi. Joqan temperatura sharayatinda infraqizil nurlar osimlikke keri tasir qiladi. Sebebi bul nurlar japiraq pigmentleri tarepinen jutilmastan, balkim toqimalardagi suw tarepinen jutiladi, bul bolsa osimlikler ushm jiida zanir: fotosintez natiyjesinde jutilgan jaqtiliq energiyasi ximiyaliq energiyaga aylanadi. Osimliklerdin osiwi, rawajlamwi ushm zanir esaplangan organikahq zatlar payda bohwmda qatnasadi. Jaqtiliqqa bolgan talabina qaray osimliklerdin tomendegi ekologiyahq toparlan panq qilmadi: 1. Jaqtiliqti siiyetugin osimlikler (geliofitler). 2. Sayam siiyetugm osimlikler (sciofitler). 73 |