Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Jaqtiliqti ham sayani suyiwshi osimliklerdin tiykargi
____________________ xarakterli belgileri_________________
Organlari
Jaqtilqti suyiwshi
Sayani suyiwshi
Tamir sistemasi
Kushli rawajlangan Kushsiz rawajlangan
Paqah
Buwin 
araliqlan 
qisqa
Buwin araliqlan adewir 
uzin
Japiraqlari
Japiragi 
kobinese 
mayda, qalm, qatti, 
geyde etli
Japiragi adette adewir iri, 
ken emes, jumsaq
Epiderma 
kop 
qabatli, 
kutikula 
jaqsi rawajlangan
Epiderma 
bir 
qabatli, 
kutikula bolmasligi mumkin
Mexanikahq 
toqima 
jaqsi 
rawajlangan
Mexanikahq toqima kushsiz 
rawajlangan
1 mm2 juzede 300- 
1000 
ga 
deyin 
awizshalar boladi
1 mm7 juzede 15-80 ge 
deyin awizshalar boladi
Fotosintez 
jedel 
baradi
Fotosintez ortasha baradi
Dem ahwi kushli
Dem aliwi kushli emes
Kletkanin
osmotikaliq basimi 
joqari
Kletkanin 
osmotikaliq 
basimi tomen
Fotoperiodliq reakciya belgilerine qarap osimlikler 3 toparga 
bolinedi:
1. Qisqa kun osimlikleri: bul osimliklerdin gullew fazasma 
otiw ushm sutkada 12 saat yamasa onnan aziraq jaqtiliq waqiti 
kerek (kenap, temeki h.t.b.).
2. .Uzm kun osimlikleri: bulardin fazasmda bir sutkada 12 
saattan kobirek waqit kerek (bizdegi kop gana jabayi osimlikler).
3. Fotoperiodliq reakciyasi boymsha neytral osimlikler. Bul 
osimlikler ushm kunnin uzmligi giillew fazasma otiwde pariq 
qilmaydi. Bul toparga pomidor, qaqi ot tarizli osimlikler kiredi.
75

---

Jaqtiliq spektrmin qurami kop tarepten geografiyahq halatqa 
baylanisli boladi. Arqada jaqtiliq intensivligi kushsiz bolip, biraq 
jantiliw uzaq dawam etedi, tiykarman uzin tolqmnan ibarat 
bolgan nurlardan tarqalip tiisetugm jaqtiliq listemlik qiladi, 
qublada bolsa kun qisqa. Jaqtiliq intensivligi joqari, qisqa tolqmli 
jaqtiliq iistemlik qiladi. Demek, arqada osimlikler uzm kun, 
qublada qisqa kun sharayatinda osedi.
Har bir tiir ushm ozinin fotoperiodliq yamasa jaqtiliq dawiri 
xarakterli boladi: xrizantema ushm gullew fazasma otiwde 
sutkasma 14 saat 40 minut dawammda jaqtiliq kerek, eger 13 saat 
50 minut dawammda qabil qilmsa gumshalar payda bolmaydi.
Fotoperiodliq 
reakciya 
belgili 
geografiyahq 
ortahqqa 
iykemlesken boliwi menen birge osimliklerdin je r jiizinde 
tarqaliwmda shegaralawshi faktor bolip ta esaplanadi. Belgili 
fotoperiodliq reakciyali osimlikler olarga duns kelmeytugm 
jaqtiliq mugdarmda ose almaydi. Kiinnin uzmligi arqadagi uzm 
kiin osimliklerinin qublada tarqaliwmda; qubladagi qisqa kiin 
osimliklerdin bolsa arqaga tarqaliwma kesent beredi. Neytral 
fotoperiodliq reakciyaga iye bolgan osimlikler ken tarqalgan 
bolip, tropikaliq togaylardan tartip arktikaliq rayonlarga deyin 
ushiraydi.
Osimliklerdin jaqtiliqqa iykemlesiwi, osimlikler jasaytugm 
ortaliqtm jaqtiliq penen tamiynleniwi jiida har turli, sebebi bizde 
biyik taw, shollerdegi ей jaqtihqqa bay jaylardan tartip, juda 
qarangi lingirler, suw astmdagi ortaliqlar bar. Usi sebepli 
osimliklerdin jaqtiliqqa iykemlesiwide turlishe.
Geliofitlerdin ekologiyahq optimumi-jaqtiliq kop bolgan 
zonaga tuwri keledi. Sciofitlerdiki bolsa jaqtiliq darejesi tomen 
bolgan 
jaylarga 
tuwri 
keledi. 
Osimliklerde 
jaqtiliqqa 
iykemlesiwdi japiraq duzilisinde koriw miimkin: jaqtihqti 
suyetugm osimliklerdin japiraqlari jaqtiliqtan basqa tarepke 
ozgerip tursa, sayada osetugm osimliklerde japiraqlar quyash 
nurman maksimum darejede paydalanatugin halatta turadi. Bum 
qalin bolip osetugm togaylardm tomengi yarusmda osetugm 
osimlikler misalinda koriw miimkin. Olar japiraq k61emin terekler 
arasinan tiisetugm kushsiz jaqtihqqa qaray qaratip aladi.

---

Jaqtihqti siiyetugin osimliklerde japiraqtin bet bolegi nurdi 
quytariwga qolaylasqan, jiltiraq lak penen qaplaganday boladi. 
Mdsclen magnoliya, lavr osimlikleri siyaqli. Basqa osimliklerde 
jnpiraqlar tuksheler menen qaplangan, kserofit belgilerine iye 
boladi. Epidermistegi kristallar nurdi qaytaradi. Sayani suyiwshi 
osimliklerde bunday iykemlesiwler bolmaydi.
Bularda kletka arasindagi bosliqlar lilken awizshalar tek 
jupiragmm tomengi boleginde jaylasqan boladi. V.N.Lyubimenko 
W
)0
tur osimlikti uyrenip usmday juwmaqqa kelgen: sayani 
suyetugm osimliklerdin japiraginda xlorofill mugdari jaqtihqti 
suyiwshi osimliklerge qaraganda kop, olardin reni toq jasil boladi.
Belgili ekologiyahq ortaliqta osimliklerdin jasawi, fotosintez 
dawam etiwi ham organikahq zat payda qiliwi ushm osimlikler 
jetkilikli darejede jaqtiliq nurin qabil qiliwi kerek. Bunin ushm 
japiraqtin diizilisi ham osimlikler topannm jaqtiliqqa iykemlesiw 
urxitektonikasi й
1
кеп ahmiyetke iye.
Jaqtiliq nurlarma iykemlesiwi ushm osimlik japiragmin ishki 
duzilisi, toqimalan ham basqalar lilken rol oynaydi. Bular jaqtiliq 
mugdarma qarap har-qiyli jaylasadi. Belgili mugdarda jaqtihqti 
qabil qiliw ushm japiraqlardm quyash nurma qaray jaylasiwi 
/ariir. Jaqtiliqqa beyimlesiw osimliklerde japiraqlardm kop 
qabatli jaylasiwi, yaruslap jaylasiwi. Osimliklerdin en joqari 
boleginde japiraqlar vertikal formada jaylassa, ortaragmda 
iyilinkirep, en tomeninde bolsa gorizontal formada jaylasadi.
Haywanlar ushm quyash nun jasil osimlikler siyaqli zanir 
t'aktorlardan biri bolip esaplanbasa da, olardin omirinde spektrdiri 
jaqtiliq bolegi zanir rol oynaydi. Jaqtihqti suyiwshi haywanlarga- 
lotofiller, sayani siiyiwshi haywanlarga bolsa fotofoblar dep 
ataladi. Ken jaqtiliq diapozomna iykemlesken haywanlar-evrifot, 
jaqtiliqqa iykemlesiw 
diapozom tar bolgan haywanlarga 
stenofotlar dep ataladi.
Jaqtihq haywanlar koriwi ushm zanir faktor bolip esaplanadi. 
Ilaywanlarda koriwdin rawajlamwi nerv sistemasmm rawajlamwi 
menen parallel halda bargan. Koriw organlarmin jetilisiwi-bul har 
bir tiir jasagan belgili ekologiyahq sharayat ham jasaw ortaligma 
baylanisli. Barha \ingirde jasaytugm haywanlarda, ol jerge jaqtihq 
liispegenligi sebepli, olardin koriw organlan-kozleri shala yamasa
77

---

toliginsha redukciyalanqan boladi. Maselen, bazi bir kozi azzi 
qomzlarda.
Jaqsi koriw tek kozler jetkilikli darejede quramali duziliske 
iye bolganda gana miimkin boladi. Maselen, ormekshiler 1-2 sm 
qashiqliqtagi hareket qilatugin zatlardi ajiratadi. K en kolemde 
koriw adamga, geypara quslarga-bayiwli, biirkit tarizlilerge tan.
Ayirnn shirqildawiq jilanlar spektrdin infraqizil nurlarm kore 
alganligi sebepli, oljasm qarangida da awlaydi. Pal harreler 
ultrafiolet nurlardi ajirata aladi, biraq infraqizil nurlardi ajirata 
almaydi. Adamlar ushm koriw nurinin shegarasi - fiolet reninen 
tartip toq qizilgasha esaplanadi.
Joqanda atap otilgenindey, jaqtiliq kopshilik haywanlar ushm 
hawada bagdar aliwga jardem beredi. Maselen pal harreler pal, 
shire kop bolgan jaydi bildiriw ushm inine qaytqannan son, uzaq 
muddet dawammda gir ay lamp quyash penen aziq jaylasiwma 
qaray belgili miiyesh payda qilgan halda toqtaydi. Al, quslar 
bolsa inlerine uship ketip baratirganda quyashqa qaray, juldizlarga 
qarap bandar aladi.