aiuqlangan. Butman korinip turipti, organizmler turli temperatura
diapazonma iye ham olar turli jollar menen iykemlesedi.
Qorshagan ortaliqtm jilliliq halati temperatura arqali
korinedi. Temeratura bolsa 100°C Celsiy shkalasi menen
belgilenedi.
Geografiyahq
zonalardin
jilliliq
penen
tamiynlengenligi uluwma klimat korsetkishleri menen belgilenedi.
Bularga jaydm ortasha jilliq temperaturasi, ortasha ayliq
temperatura,
absolyut minimum, en issi ham en suwiq aylardm
ortasha temperaturasi kiredi.
Kenislikte temperatura jiida ulken darejede ozgerip turadi.
Misali, Antarktikanm muzli shollerinde temperatura -
88
°C qa
tomenlese, jer jiizinin suwsiz shollerinde jaz mawsiminde saya
jerlerde 58°C qa koteriledi.
Birdey jasaw sharayatinda jazgi ham qisqi temperatura
arasindagi ekstremal temperatura 80°C ti qurawi mumkin. Orta
Aziya sholinde temperaturanm kiinlik terbelisi 50°C qa baradi.
Ekvator sizigmdagi Galapagos atawlannda har qanday aydm
ortasha temperaturasi 27°C qa ten.
Orta Aziyanm turli rayonlarmdagi temperaturanm tiri
organizmler turlerinin ozgeriwine tasirin aniqlap aliw mumkin.
Temperatura korsetkishi teniz qaddine salistirmali turde alingan
bolsa, jilliq ortasha temperaturam esaplawda har
100
m ushm
0,53°C, yanvar ayi ushm 0,40°C ham iyul ayi ushm bolsa 0,61°C
qa tuwri keletugm koefficent almgan.
Jilliq izotermler shama menen ekvator sizigma tuwri kelse
de, ozgerisler kontinental hawa massasimn hareketi menen
baylanisli. Arqa yanm shar qubla
yanm sharlarga qaraganda
issiraq: ortasha jilliq izoterm (30°C) arqa ham orayliq Afrikadan
otedi, somn ushm da bul materik Issi klimatli bolip keledi.
Tropikaliq zonalarda temperaturanm kiin dawammda ozgerip
turiwi, onm jil dawammdagi ozgerisinen ustin keledi. Tropikaliq
emes zonalarda issiliq rejimi jil dawammda amq pariqlanadi,
yagmy arqa yanm sharda yanvar ей suwiq, iyul bolsa en issi ay
esaplanadi. Qubla yanm shar bolsa bunm kerisi. Qubla yanm
shardm kop bolegi okeanlar menen bant bolganligi sebepli,
yanvar ham iyul aylarinm izotermleri bir-birine tuwri bolsa, arqa
yanm sharda materik massasimn bar bolganligi ushm izotermnin
81
jonelisli sizigi ozgerip turadi. Misali, yanvar izoterm 0° Evropani
kesip, 46°C tan 71° arqa kenisliktin arqa-qubla jonelisinen otedi.
60 parallelde temperaturanm ortasha ozgerisi +5°C tan (qubla
Norvegiya) -38°C (-55°C, Sibir) qa jetedi, parqi 43-60°C
qa tuwri
keledi.
Jer juzinde ushirasatugm tiri organizmler -200°C tan +100°C
qa shekem bolgan temperaturada ushirasadi. Biraq kopshilik
turlerdin tirishilik iskerligi m&lim bir shenberde otedi.
Organizmlerdin osiwi, kobeyiwi, olardin denesinde bolip
6
tetugm processler ham de zat almasiwdm otiw tezligi de
temperaturaga baylanisli, yagniy temperatura 10°C qa shekem
koteriliwi menen belgili bir shegaraga shekem organizm
denesindegi reakciya 2-3 marte tezlesedi. Bum Vant-Goff mzami
dep te ataydi.
Temperatura tasirinde tirishiliktin shegarasi 0°C tan 50°C qa
shekem dep belgilenedi ham usi shegarada belok, ferment,
vitamin ham basqa zatlardm duzilisi ham funkciyasi buzilmaydi.
Biraq, je r juzinde ushirasatugm tiri organizmlerdin tirishilik
shegarasi biraz ken bolip keledi:
2
-keste
Organizmlerdin temperatura boymsha tirishilik shegarasi
Temperatura, °C
Qunqliq
Teniz
Dushshi suwlar
Minimal
70
3,3
0
Maksimal
55
35,6
95,5
Amplituda
125
38,9
95,5
Joqaridagilardan
malim bolganmday, asirese qurgaqliqta
ushirasatugm
osimlikler
ushm
temperaturanm
ozgeriw
amplitudasi biraz joqan (125°C).
Jer juzinde jilliliq deregi - Quyash nurmih energiyasi ham jer
astinan koteriletugin jilliliq esaplanadi. Ortaliqtm temperaturasi
tuwndan-tuwn quyash jaqtiligi menen baylanisli. Lekin, belgili
bir darejede basqa faktorlar da bar. Misali, belgili bir jasaw
ominm temperaturasi, topiraqtm jaqtihqti jutiw qabiliyeti, jilliliqti
otkeriwi, jilliliqti uslawi, tiinde jilliliq shigariwi, igalliqti uslawi
ham de hawanm bulitligi, tenizdin issi yaki suwiq agimlarmin
82
jik|in ham uzaqligi tasir qiladi.
Bahar ham jaz mawsimlerinde
topiraq ham suw hawizleri tarepinen issiliqti jutip, qabil qilip,
gti/de ham qista aste-aqm n ortahqqa shiganw i orta ham jo q a n
kcnisliklerde temperaturanm m aw sim ler boymsha ozgerisin biraz
Iciilcstirip turadi. Tem peraturam n w aqit ham makan boym sha
mteracion ham aste-aqm n
ozgerip tunw m an biologiyaliq
organizmler
6
zlerinin tirishilik cikllarm da unemli paydalanadi.
Tirishilik iskerligi jo q a ri temperaturaga maslasqan turler
tcrmofil toparlarga kiredi. Biraq, suw otlan, bakteriyalar,
/iimamqlar,
jawm qurtlari, kop ayaqlilar, mollyuskalar, hatteki
hahqlardm aymm wakilleri b iraz tom en temperaturada (-8-10°C),
qar ham muzlardm listinde de ozlerinin tirishiligin saqlap qaladi.
Sunday organizmlerge kriofil organizmler (suw otlarinan
Chlamydomonas nivalus, D iatom a hiemale) dep ataladi. Olardin
denesindegi kletka ham toqim alardagi zatlar suwigan halda
boladi. Rriofiller Arktika, A ntarktida, Tundra ham joqari tawli
rayonlarga tan organizmler esaplanadi.
Kopshilik mikroorganizmler ozlerinin termofillik qasiyetleri
menen panqlanadi. M isali, 87-90°C
h Xoja Obigarm issi
hulagmda bakteriyalar h am suw otlar
Dostları ilə paylaş: