Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
{Symploca thermalis,
Mastigocladus laminosus, Phorm adium laminosus ) turleri osedi. Aymm magliwmatlarga qaraganda baliqlarda joqari temperaturaga shidam bere aladi eken. Sol qatan, Islandiyanin 69°C li issi bulaqta baliq ju zip jiirgen. Keyinshelli bahqlar 40°C ham 55°C li issi bulaqlarda da ushirasqan. Temperaturasi 98°C li issi bulaqta da suw otlarmm bar ekenligi dizimge almgan. Orta Aziyamn 60-65°C li bulaqlannda jasil ham ayinm diatom suw otlannm oskenligi baqlangan. Joqari temperaturada (65-80°C) qatqalaq tarizli lishaynikler, mikroorganizmler, suw otlar, shol osimliklerinin tuqim lan ham vegetativ bolimleri de shidamli boladi. Haywanlardm wakilleri joqari temperaturaga onshelli shidamli emes. Olardm jo q a n temperatura shegarasi 58°C ta korsetiledi (amiebalar, nem atodlar, keneler). A ym m shayan tarizliler, eki qanatli janliklerdi n lichinkalan suw sharayatinda 50- 55°C jasay aladi. Uluwma aytqanda, temperatura organizmde baratugin lirishilik ushm zarur processlerge-osiw, rawajlaniw, kobeyiw, S3 dem ahw, fotosintez, organikahq zatlardm ham basqalarga tasir qilatugin zanir ekologiyahq faktor esaplanadi. Orta Aziya sharayatinda, asirese onin Qizilqum, Qara-Qum shollerinde jaz mawsiminde temperatura 60— 65°C, qum betinde 70°C qa koteriledi. Usi sharayatta jilanlar, kesirtkeler terek ham putalar shaqalarma shigip qummn joqari temperaturasman ozlerin saqlaydi. Qoylar, tiiyeler, atlar bir-birlerine qaptal tarepleri menen jaqm tunp, 6 zlerir,._i sayalarma baslann iyip quyashtin kushli radiaciyasman qorgaydi. Qis mawsiminde topar-topar bolip, aymaqtm tomen (-25-30°C) temperaturasman saqlaniwga beyimlesken. A yinm bakteriyalardm sporalan bir neshshe minut +180°C qizdinwga shidam beriw miimkin. 6 simliklerdin tuqimlari, shanlan, omirtqasiz haywanlardan nematodlar, kolovratkalar, cistalar jiida tomen temperaturada (-271,6°C) anabioz halda bolip, qolay sharayatqa otiwi menen ozlerinin tirishiligin aste- aqm n tikleydi. Evolyucion rawajlaniw dawirinde organizmlerdin denelerinde zat almasiwin temperatura tasirinde basqariw qasiyeti kelip shiqqan. Zat almasiw denede turli biologiyaliq qaytanw reakciyalan ham atiraptagi temperaturanm tasirisiz oz denelerinde turaqli temperaturam uslaw arqali juzege keledi. Bul halatqa temperaturam basqanw yamasa termoregulyaciya delinedi. Organizmde termoregulyaciya ushm en ahmiyetli narse, own denesinde turaqli issiliq dereginin boliwi. Bul derek ekzo- termikaliq processler bolip, olardan ajiralgan energiya bolsa kletkanin islew funkciyasm atqaradi. Oksidleniwden shiqqan energiya ATF m tiklewge ketedi. Oksidleniw ham ldiraw processlerinen shiqqan energiya dene temperaturasin bir qalipte uslaydi. Osimlikler ham haywanlardm kop turleri tomen temperaturaga shidamli keledi. Polyustagi 0-2°C li suwlarda osimlik ham haywanlardm har qiyli wakilleri (suwotlar, omirtqasiz haywanlar, baliqlar) ushiraydi. Olardm tirishilik iskerligi hamiyshe tomen temperaturah sharayatta otedi. Lekin, har qiyli sistematikahq toparlarga kiriwshi bir qansha turler oz denesindegi temperaturam aktiv basqara almaydi. Bunday 84 |