3.6. Igalliqtiri organizmler ushin ahmiyeti
Igalliqtin tiykargi deregi atmosferadan tusetugin (jawm, qar,
burshaq, duman) bolip, onm kop bolimi tropikaliq zonaga tiyisli.
Misali, Indoneziya, Amazonka oypatligi, Afrikamn ayirim
orinlarinda bir jilda 2000 mm igalliq tusedi. Tropikaliq zonanih
aymm territoriyalari qurgaq rayonlar esaplanadi, sonm ishinde
Saxara sholi, Chilidin arqa bolimleri; hatteki Afrikamn ayinm
rayonlarma 10 jillar dawaminda tek 1,8 mm igalliq tusedi. Lekin,
tawli rayonlar - Alp, Pireney, Skandinaviya tawlari, Gimalay,
Pamir-Tyan-Shan taw dizbekleri, And, Ural, Sayan, Kavkaz
tawlan bunday halattan jiraq bolip, olar igalliqqa baw tawlar bolip
esaplanadi. Misali, Britaniya ham Skandinaviya tawlarma jil
dawaminda 2500 mm, hatteki ayirim halatlarda 4000 mm den
artiq igalliq tusedi. Aziyada, Kaspiy tenizinen Shigis Qitay, jane
de Arqa Amerika ham Aziya ortahgindagi jerlerge bir jilda
hammesi bolip ortasha 250 mm igalliq tvisedi. Lekin Aziyanm
turli rayonlanna tiirlishe igalhq tusedi. Misali, Saxara sholine jil
dawaminda 100 mm den kem tiisse, Qubla ham Qubla - Shigis
Aziya jerleri jil dawaminda 2000-4000 mm, 1300 m balentliktegi
Shillong platosi bolsa 12000 mm den ziyat igalliq qabil etedi.
Aziyanm qubla ham qubla-shigis rayonlanna jazda jilliq igalliqtm
95% i tusedi. Aziya igalliqtin tusiwi ham omn bolistiriliwi
boymsha juda kontrastli region bolip, onm qurgaq jerlerinde
igalliq kop tusetugm rayonga sahstirganda
220
ese kem igalhq
tiisedi. Shol, adir ham jiida qurgaq rayonlarda igalliq 50% ten kem
boladi.
Jil dawammdagi qurgaq kunler Valensiya ushm 7 kun bolsa,
El-Kantara ushm - 206, Arqa Afrikamn tegis emes rayonlannda
100 den 300 kunge shekem bolsa, Saxara sholine 300 qurgaq kiin
tuwn keledi. Bunday halat Turanmn Qizilqum, Qaraqum
shollerine de tuWra keledi.
Ekologiyaliq koz qarastan temperatura ham igalliq darejesi
jaqm bolgan tabiyiy rayonlarda bir-birine uqsas osimlikler
toparlan ushirasadi, hatteki ayinm nasekomalar (shibmlardan
Theobaldia longeateolata, Culex theilori) birdey sharayath orta
teniz ham Kapsk biogeografiyahq oblastlarda ushirasadi.
105
Tawli rayonlarda igalliqtin tiykargi deregi qar bolip, ol ozine
say ekologiyahq faktor esaplanadi. Qar topiraqti ham ondagi
organizmlerdi (haywanlar, osimlikler tam m ) muzlap qaliwdan
saqlaydi. Qista 1 m li qar astinda temperatura -0,6°C, qardin
ustine bolsa - 33,7°C. Onnan tisqan, qar erip topiraq igalhgin
asrradi.
Solay etip, lgalliq (suw) tiri materiyanm tiykargi quramilq
bolimi esaplanadi ham organizmler igalliqtin deregi ham
bolistiriliwine qaray tabiyatqa ekologiyahq jaqtan iykemlesedi
ham geografiyahq koz qarastan zonalar boymsha tarqaladi. Jer
betindegi
organizmler
ushm
suw
tiykargi
ekologiyahq
faktorlardan biri bolip esaplanadi.
Har-jih je r betinde ushirasatugm osimlikler dimyasinm
wakilleri 600-700 trillion t. suwdi suw puwlari halatmda
atmosferaga shigaradi; 1 m
3
hawada 1 g nan 25 g ga shekem suw
puwlari boladi. Usi puwlar esabman har jili 40 tan 100 mm ge
shekem lgalliq toplanadi. Qiraw tiisiwinen topiraq, osimlik ham
basqa narseler listinde qosimsha 10 nan 50 mm ge shekem suw
toplanadi. Hawadagi puw halmdagi igalhqti epifitler, efemerler,
sukkulentlar, moxlar, lishaynikler, suw otlan sinirip aladi. Shol
ham adir osimliklerinde shol sharayatinda lgalliq jiynaliwina
iykemlesken tiikleri, shuqirshalan, qoltiqlan bolip, olarda
toplangan suw amawh jollar, tamirshalar arqali tamirga jiberiledi
yamasa denenin ishki toqimalanna otkiziledi.
Tiri organizmler denesinin 3/4 bolimi suwdan ibarat, suw
sheklewshi ekologiyahq faktorlardan esaplanadi. Iskerligi kushsiz
organizmlerde suwdm mugdan kemeyedi, lekin jogahp ketpeydi.
Misali, quwrap qalgan moxlarda da olardin uluwma awirhgi
salistirmali 5-7% ke shekem suw boladi (4-keste)
Bizge
malim,
tiri
ham
aktiv
iskerliktegi
haywan
protoplazmasmda 70 ten 90% ke shekem suw boladi. Tenebria
molitor
qonizmm tuqimnan shigatugm lichinkasmda 50% ke
shekem ham ayinm meduzalar denesinde 98% ke shekem suw
boladi. Tiri organizmlerdin jas toqimalan garri toqimalarga
qaraganda kobirek suw toplaydi.
106
Danli osimliklerdin qurgaq paqalmda 12-14% ke shekem
igalliq boladi. Osimlikler ushm tiykargi suw deregi topiraqtagi
igalliq esaplanadi.
Osimlik denesine otetugin topiraqtagi igalliq (suw) tin
mexanikahq baylanip turiwi 3 turli boladi: 1) Gravitacion
(topiraqtm iri boleksheleri arasmdagi suwlar).
4-keste
Turli organizmlerde suwdin mugdari
(denesine sahstirganda % esabinda; B.S.Kubancev boyinsha)
Osimlikler
Suw
mugdan
Haywanlar
Suwdin
mugdari
1 Suw otlan
96-98
Ishek quwishlar
84
2
Geshir tamin
87-91
Mollyuskalar
80-92
3
Shopler japiragi
83-96
Nasekomalar
46-92
4
Agash
japiraqlari
79-82
Lancetnik
87
5
Kartoshka
74-80
Jer-suw
haywanlari
93 ke
shekem
6
Agash denesi
40-55
Sut emiziwshiler
68-83
2) Kapillyar (topiraqtm mayda boleksheleri arasmdagi,
olardin
boshqlarm
toltinwshi
absorbciya
kushi
menen
baylanisqan) suwlar. 3) Baylangan (topiraq bolekshelerine kushli
baylangan) suwlar. Topiraqtagi gravitacion suwlar osimlikler
tarepinen tez ozlestiriledi. Kapillyar suwlar, qiyin baylangan
suwlar bolsa uluwma ozlestirilmeydi, olar oli zapas delinedi.
Turli
osimlikler
tiirlerinin
osiwi
ham
rawajlamwi
dawirlerinde suwga bolgan ekologiyahq talap har-qiyli bolip, bul
halat lqlim, topiraq hamde geografiyaliq regionlarga baylanisli.
Ortahqtm igalliq darejesi sol jerdegi organizmlerdin san ham
sipatm jane de olardin tarqahwin shegaralaytugm ekologiyahq
faktor. Atap aytqanda shol, adir osimlikleri kem igalhq
sharayatma iykemlesken, togay osimlikleri bolsa hawada kop
igalliq boliwm talap etedi.
Qurgaq ham issi klimatta, osimlikler ozine say mawsimler
boyinsha rawajlaniw ritmlerin payda etken. Misali, bir jilliq qisqa
dawirli efemer formalardm osip rawajlamwi bahar yamasa giizdin
107
igalli hawasma tuw n keledi. Bunday osimliklerge bahar
binafshasi
(Veronica vema), qiyiq (Carex pachystylis), shol
botakozi (Myosotis arenaria) siyaqlilar kiredi. Olardm piitkil
rawajlaniw dawirleri 15-30 kiinde, bahardin igalliq waqtmda
otedi.
Tabiyattin mawsimine ayinm kop jilliq osimlikler de
iykemlesken. Olar efemeroidlar yamasa geoefemeroidlar dep te
ataladi. Bul toparga kiriwshi osimlikler qolaysiz sharayatta
(temperaturanm
paseyiwi,
jerdin
muzlawi)
osiw
ham
rawajlaniwdi paseytedi yamasa toqtatadi, yaki juda qisqa waqitta
piitkil rawajlaniw dawirlerin otedi. Bunday osimlikler lolalar
(Tulipa), shol sunbili (Hyaninthis lencophacus), qonirbas (Poa
bulbosa) ham basqalar kiredi.
Igalliqqa salistirmali tiirde organizmler evrigigrobiontlarga
hamde stenogigrobiontlarga bolinedi. Birinshi topar organizmler
igalliqtin turli darejede ozgeriwine beyimlesken bolsa, ekinshi
topar -belgili darejedegi igalhq ormlarda yaki orta igalli
sharayatqa iykemlesken boladi.
Solay etip, atirapta suwdin barligi, igalliqtm halati, mugdari
ham omn ozgerip tunw i (jawm, qar, duman, bult, puw, jer usti
ham jer asti suwlan) tiri organizmlardm tirishilik iskerligine juda
sezilerli tasir korsetedi. Osimlikler
Dostları ilə paylaş: |