Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1) aktiv beyimlesiw joli.
Osimlik ham haywanlardm ortahq temperaturasmin optimal jagdaydan uzaqlasiwga qaramastan om artiqsha tasirge sahstirganda aktiv qarsihq korsetiw, beyimlesiw formalann jaratiw menen organizmlerde hamme tirishilik funkciyalarm basqanwshi process rawajlanadi. Misali, tawli ham joqari tawli rayonlarda puta ham tereklerdiri je r bawirlap osiwi, aq ham qara seksewillerdin japiraqsiz boliwi, issi qanli haywanlardm jer geweklerinde jasawi ham basqa jagdaylar misal boladi; 2 ) passiv beyimlesiw job - organizmdegi tirishilik funkciyalar-dm ortahq temperaturasmin ozgeriwi menen ozgeriwi 102 ham sol jagdayga olardm iykemlesiwinen ibarat, yagniy issiliq jctispegen dawirde ayinm haywanlar tm ishhq dawirine (gcteroterm turler) ketedi. Bunday jagday pas temperaturali rayonlarda ushiraytugm ayinm gomoyoterm haywanlar (ayiwlar, suroklar, tasbaqalar) da ushiraydi. Temperatura paseyiwi menen onday haywanlarda zat almasiw processi ham rawajlamw paseyedi; 3) qolaysiz temperaturadan qashiw joli. Hamme organizmler ushm uluwmaliq narse, olardm osiwi, kobeyiwi ham rawajlamwi, osimliklerdin kogerip shigiwi, tuqimnm oniwi, giillewi, tuqun ham miywesinin pisiwi, haywanlardin kobeyiw waqti jil mawsimlerinde qolayh temperatura dawirlerinde j iizege keledi. Solay etip, turli tabiyiy zonalarda ushiraytugm organizimlerdih ekologiyaliq toparlan, sol zonalardm temperaturasi, omn ozgeriwi ham basqa faktorlar menen kompleks tasir qiliwma ken beyimlesken. 1918-jih A.Xapkins jaratqan bioklimatik mzam boymsha osimliklerdin fenologiyahq waqiyaliqlan Jerdin kenisligi, uzmligi ham teniz betinen biyikligi menen baylamsqan. Alimnm esaplap shigiwi boymsha, arqa-shigisqa qarap juriw ham tawga koteriliw menen organizmler tirishiligi dawirli ozgerislerinin otiwi keriisliktin har l°da uzmliqtm 5° ham biyikliktin har 100 m de 4 kunge kesh qaladi. Aym m jagdaylarda osimlik ham haywanlardin tarqahw shegaralarin jildm ortasha temperaturali kiinler sam menen baylamstiradi. Lekin, organizimlerdin tarqahwmda kiinnin ortasha temperaturasm ozgertip turiw jagday lannda basqa ekologiyaliq lqlim ham makroiqlim faktorlarmm kompleks halda tasiri tilken ahmiyetke iye. Bir ekologiyaliq faktordin ayriqsha tasiri tiri organizimlerdin quramali bolistiriliwi ham tarqaliw nizamlarm aship bere almaydi. Organizmlerdin bolistiriliw mzamlan tiykarmda, olardm bipolyarliq qasiyetleri aynqsha ahmiyetke iye. Bul nizamlardm manisi sonnan ibarat, ortasha zona joqari kenliklerde (yaki yarim sharlarda) ushirasatugm organizmlerdin sistematikahq tartiplerinde ham olardm qatar biologiyaliq belgilerinde biraz 103 uqsasliqlar bar. Organizimlerdin uqsashqlan qurgaqshiliqta ham tenizde ushirasatugm flora ham fauna wakillerine tiyisli. Bipolyarlaq har turli kenisliklerde ushirasatugm tiri organizimler turlerinin qurammdada baqlanadi, yagniy tropikaliq zonalarda turlerdin kopligi, har turliligi baqlansa joqari kenisliklerde turlerdin kemligi kozge taslanadi. Temperatura-jilhliqtm bolistiriliwine asirese jerdin topografiyaliq jagdayi, moxlar menen qaplangan donlikler, batpaqhqlar ulken tasir korsetedi. Qiyaliqlardm tikjarlardm arqa- qubla jerlerinde temperatura kiishli panqlanadi. Sogan qarap osimlik ham haywanlardm lilken kishi toparlan payda boladi. Oypatliqlarda, shuqirlarda temperatura tomen, kundizgi temperatura joqan ham bunday jagday biyiklikler issihgman panq qiladi. Issiliqtih bolistiriliwindegi parqi asirese tawli jerlerde korinedi, yagniy tawga har 100 m koterilgen saym hawamn temperaturasi 0,5°C qa tomenlep baradi. , Tawli jerlerdegi kushli ham ulken balent-pasliklerde temperaturanm ozgeriwi tiykargi sebep bolip tabiladi. Taw janbawirlannm qublaga qaragan qiyaliqlan arqa qiyaliqlarga qaraganda kobirek issiliq aladi. Arqa yanm sharlardm qubla qiyaliqlannda togaylar anagurlim balentlikke koterilse qubla yanm sharlarmda bolsa kerisinshe, Pamir-Alay taw sistemalarmin arqa eteklerinde uluwma togay payda etpeydi. Bumn tiykargi sebebi qubla taw janbawirlannm kushli qiziwi, joqari temperatura ham lgalliqtm tez puwlamp, kemeyip ketiwi, tiykargi keri ekologiyahq sebep boladi. Hawa temperaturasmin ozgeriwi menen topiraqtm da temperaturasi ozgeredi. Topiraq reni, duzilisi ham ondagi lgilhqtin mugdarma qarap har turli temperaturam qabil etedi, qizadi ham issiliq tutadi. Hawa ham topiraq temperaturasmin ozgeriwi lgalliqtih ham hawa tolqmlannm ozgeriwine alip keledi, payda bolgan samal bolsa puwlaniwdi kusheytedi. Sonm ushinda har bir jerdin jagdayi jilhhqtm bolistiriliwine qarap basqa ekologiyahq faktorlardin kompleks halda organizmlerge tasir etiwin aniqlaydi. 104 |