3.8. Igalhqqa haywanlardm ekologiyahq beyimlesiwleri
Haywanlardin tirishilik iskerlikleri
suw menen tigiz
baylanisqan. Osimlikler bir jerde osip igalhqti tamirlan, deneleri
arqali qandirsa, haywanlar igalhqti aktiv hareket etip izleydi. Olar
denesinde igalhqti basqanw ham suw almasiw mexanizmleri
osimliklerge sahstirganda jiida quramalasqan.
Haywanlardin aziqhgmda yaki hawada, ortaliqta lgalliq
jeterli bolmasa, olardm kobeyiw darejesi kemeyip ketedi. Igalhqti
suyiwshi formalarda bolsa osiwi ham rawajlamwi paseyedi, omiri
qisqaradi, olim kobeyedi.
Suw quslar omirinde eh zanir ekologiyahq faktor esaplanadi.
Maselen, qarhgashlar, ryabchikler, shimshiqlar ham basqalar
ozleri suw ishiwleri menen bir qatarda denesin suwga batmp,
ne
piirlerin igallap uyalarma banp, balalan sol igal parlerin
(uinsiqlan menen siirtip, ozlerine jeterli igalliq aladi.
Haywanlar denesinde igalfiqtm saqlaniwma olar ustindegi
(urli sirtqi qaplamalar jardem beredi. Maselen, nasekomalar
ustindegi xitin, jer bawirlawshilar denesi ustindegi teri (jilan,
kesirtke), quslar listindegi qahn parler, sut emiziwshiler ustindegi
junli teri h.t.b.
Haywanlardin
suw
aliw
derekleri.
Omirtqali ham
omirtqasiz haywanlar suwdi tiirli jollar menen aladi: 1) suw
dereklerinen suwdm ishiliwi na yjesinde awiz bosligi, ishek ham
iisqazanga
otip, denege tarqaladi.
2)
Aziqliq qurammdagi suwdan,
igalliqtan paydalamladi.
Bunday
toparga
kopshilik
shol
haywanlan kirip, olar kop waqit suwsiz jasaydi. Bularga
kemiriwshi tishqanlar, kesirtkeler, eshkiemer, jilanlar misal
holadi. 3) Bazi bir haywanlarda, amfibiyalarda suw teri arqali
denege sinirilip otedi. Ayinm janlikler, keneler denesindegi
kutikulalar arqali suw olardm denesine otedi. Puw menen
(oyingan hawadagi igalliqtan Kolorado qonizi, йу buyimlarinda
ashirasatugm keneler tohq paydalanadi. 4) Metabolizm joli
menen, bunda haywanlar denesindegi maylardin oksidleniwinen
payda bolgan suw esabman almadi. Ulken haywanlarda, jer
bawirlawshilarda, (tuye, saygaq, tishqan ham porsiqlarda)
biologiyaliq oksidleniw natiyjesmde denedegi maydan metabolik
suw payda boladi. Suwdi juda qiymliq penen tabatugm haywanlar
bar igalliqti unemlewge beyimlesken, yagmy olar tunde
tcmperatura paseygende tirishilik iskerligi aktivlesedi, kem dem
aladi, deneden shigatugm artiqsha zatlar qurgaq, suwsiz ham
terlew kem boladi. Bunday qasiyetler juda qurgaq sharayat - shol
ham dalalarda jasaytugm orkeshli tuyeler, bazi kemiriwshiler ham
har qiyli janliklerde boladi.
Igalliq haywanlar denesinen dem aliw, teri arqali terlew,
puwlamw,
sidik ham
aziqliq
qaldiqlan
arqali
shigadi,
sariplanatugm igalliq qabil etiletugm suwga ten boladi, bolmasa
haywanlar nabit boliwi mumkin.
Haywanlar oz denelerindegi suw balansin basqariwda minez-
qulqi, morfologiyaliq ham fiziologiyaliq jollar menen ortahqqa
beyimlesedi.
117
|