V in BAP. POPULYACIYALAR EKOLOGIYASI
Tayam sh sozler: Populyaciya, gomeostaz, populyaciya sam,
tigizligi,
cenopopulyaciya,
latent,
virginil, generativ, senil
dawirler, invazion, regressiv, normal tiptegi populyaciyalar,
etologiya,
tuqimlas, pada,
uyim,
koloniya,
tuwiliw,
oliw,
emigraciya, immigraciya, osiw tezligi, biopotencial, eksponencial
osiw, logistikaliq osiw.
8.1. Populyaciya haqqinda taliymattiii payda boliwi ham
rawajlamwi
Ilimpazlar
arasmda
organizmlerdin
qanday jiyindism
populyaciya dew mumkinligi ustinde har dayim tartisiwlar bolip
kelgen. Sebebi birinshiden, populyaciya tusinigi tek ekologlardi
gana
emes,
balkim
genetikler
ham
mikroevolyuciya
izertlewshilerinde
qiziqtiradi.
Olar
populyaciyam
turlishe
taliqlaydi. Ekinshiden, popylyaciya quramali struktura bolip, ol
janede kishirek birliklerge ajiraladi (26-suwret). Kopshilik
jagdaylarda ekologlarda populyaciya tusiniginin manisi haqqinda
oylamay ol yamasa bul territoriyada tarqalgan belgili tur
individlerinin jiymdisi dep tusinedi.
Populyaciyanm genetikaliq quramm biliw individler sanmin
ozgeriwin amqlawda
ulken ahmiyetke iye. Genetikler adette
populyaciya degende, ol yamasa bul darejede oz-ozin jarata
alatugm oz - ara genetikaliq baylamsqan individler toparm
tusinedi. Daslep genetika erkin shagilisiw juz beretugin individler
toparm populyaciya dep qaragan. Biraq keyinirek bunday
individler jiymdisi tabiyatta juda kem ushirawi amqlandi. Bunnan
tisqan tabiyatta oz-ozinen shagdisqan yamasa tek vegetativ jol
menen kobeyetugm turler de bar. Sonin ushm genetikler hazirgi
waqitta populyaciyam tariplegende erkin shagihstmw haqqinda
aytpaydi.
Bazi alimlar misali, S.Shvarc, A.B.Yablokov, populyaciya
terminin tek uzaq waqit analogiyaliq toparlar menen qatnasisiz
jasay alatugm organizmler jiyindisina
qollaw mumkin dep
pikirleydi. Biraq bunday jagdaydi amqlaw juda qiym sebebi,
210
izertlew ham guzetiwlerdin bugan uzaq dawam ettiriwdin ilaji
joq.
Bunnan
tisqan populyaciyalar
tirishiliginin
dawam
etiwshiligi astronomiyaliq waqit emes, baikim biologiyaliq saat
penen apiwayiliraq qilip, awladlar sani menen olshewimiz kerek.
Biraq kishi toparlar da bazida jetik populyaciyalar beriwi
mumkin. Misali, bir jerden ekinshi jerge keltirilgen individler
kobinese jetik populyaciyalarga aylanadi. Bunnan tisqan juda
kishi
genetikaliq ozgeriwshenlikke iye turlerde bar. Kishi
toparlardin uzaq waqit payda bola aliwi yamasa almasligi tek
olardm genetikaliq har-tiirliligi emes, baikim ekologiyaliq
sharayatinada baylanisli. Keyingi waqitlarda kishi toparlarda jetik
populyaciyalarga aylaniwi mumkinligine isenim adewir asti.
Sebebi har qanday organizm neytral mutaciyalar arqali
genetikaliq ozgeris imkaniyatlanna iye ekenligi aniq bolip qaldi.
Ekologiyada ekosistemah jaqtan jantasatugm ekologlar adette
populyaciya degende, ekosistemaga kirgen bir tur individlerinin
jiyindism tusinedi. Bunday tariptin kemshiligi sol, ekosistema
shegarasin amq aytiw qiyin. Biraq bazi hallarda bul qarasiw ozin
aqlaydi.
27-suwret. Pingvinler populyaciyasi
Populyaciyam uyreniwshi izertlewshige bul tiisinik jeterli
emes. Sebebi birinshiden, sonday jagdaylar da bar, bir tur
individleri bir ekosistemadan ekinshisine otip turiwi mumkin.
Misali, iyneliklerdin lichinkasi suwda rawajlanadi, jetilisken
211
dawiri qurgaqliqlarga tuwra keledi. Bunday turli jasaw ortahgmda
tirishilik fazalarm otikizetugin bir tiir individleri jiyindisin
V.N.Beklemishev gemipopulyaciyalar dep atagan.
Ekinshiden, bir ekosistemada genetikaliq jaginan boleklesken
bir neshe populyaciyalar jasawi miimkin ham olardin ekologiyahq
qasiyetleri turlishe boliwi miimkin.
Populyaciyalardi analiz qilganda qaysi ekosistema quramina
kiriwinen tisqari organizmnin barliq tirishilik dawirlerine itibar
beriw kerek. Sonda gana populyaciyada juz bergen hadiyselerdi
tusinip ahw miimkin. Misali, bentos bolip jasaytugm teniz juldizi
populyaciyasmda waqti-waqti menen birden kobeyiw juz beredi.
Olar maijan rifleri menen aziqlanadi. Uzaq ham birden
kobeyiwdin sebebi alimlarga jumbaq bolip keldi. Teniz juldizmin
lichinka stadiyasm uyreniw natiyjesinde bul sorawga juwap
tabildi. Amqlamwinsha onm lichinkalan plankton halatmda
jasaydi ham 3 jil rawajlanadi, Fitoplankton sam joqari bolgan
jillarda lichinkalar jaqsi rawajlamp ' ham keyinirek tefiiz
juldizlarmm birden kobeyiwi bentoslarda juz beredi eken.
Bazi hallarda ekologlar populyaciya dep esaplawshi
individler jiymdisi genetikaliq jaqtan bunday aniqlawga say
kelmeydi, sebebi individler ortasinda gen almasmiw jiiz
bermeydi. Misali, kishi suw hawizinde jasaytugm dafhiyani
genetikaliq tasir qiliw natiyjesinde 5 partenogenez joli menen
kobeyetugm klonlar amqlangan. Eger ekologiyani usi hawizdegi
dafniyamn tigizligi, konkurentleri menen qatnasi qiziqtirsa, onda
bul klonlardin hammesin bir populyaciya dep qaraw miimkin.
Eger populyaciyadagi hadiyselerdin nazik mexanizmlerin
amqlaw kerek bolsa, bul jiymdinm ishki strukturasma kobirek
itibar beriwge tuwra keledi.
Uliwma tiirdin arealmda bir-biri menen baylanisqan turli
toparlardi ajiratiw mumkin. Izertlewshi aldma qoyilgan amq
waziypaga baylanisli halda bul topardi populyaciya dep qaraw
yamasa qaramaw miimkin. Solay etip, ekologiyahq jaqtan
populyaciyaga tomendegishe tarip beriw miimkin:
«Populyaciya - bul oz-ozin jaratiwga qabiletli, kenisliktin
belgili bir aymaginda tarqalgan bir turgc tiyisli individler
jiymdisi». Populyaciya termini latin tilinen kelip shiqqan bolip ol
212
(populus) xaliq, elat degendi bildiredi. Populyaciya tusinigi 1907-
jili V. Yogarmsen tarepinen ilimge kirgizilgen.
Populyaciyalar ekologiyasmin tiykarm saliwshi anglichan
alimi Ch.Elton bolip, populyaciyalar ekologiyasi pani 1930-jilda
payda bolgan.
Ch.Elton ozinin «Haywanlar ekologiyasi»
kitabmda ayinm organizmlerdi liyreniwden populyaciyalardi
uyreniwge otiw kerekligin aytadi.
Populyaciyalar ckologiyasmui rawajlamwma S.A.Severcov,
S.S.Shvarc, N.P.Naumov, G.A.Viktorov ulken liles qosti.
Osimlikler populyaciyasin uyreniwge E.N. Sinskaya (1948),
T.A.Rabotnov, A.A.Uranov tiykar saldi. S.S.Shvarctin «Hazirgi
ekologiyanm usillan» atamadagi miynetinin birinshi babinda
«Ekologiya-populyaciyalar
haqqmdagi
pan»
delingen,
populyaciya bolsa haywanlar ushin tiykargi ham birden bir jasaw
formasi delingen.
Populyaciya tomendegi belgileri yamasa korsetkishleri
menen ajiralip turadi.
1). Populyaciya sani-ajiratilgan maydandagi individlerdin
uliwma sani.
2). Populyaciya tigizligi-maydan yamasa kolem birligindegi
individler sam.
3). Tuwiliw-waqit birliginde kobeyiw natiyjesinde payda
bolatugm jana individler sam.
4). 6lim-belgili waqitta nabit bolgan individler sanxn
korsetetugin korsetkish.
5). Populyaciya saninin osimi-olim ham tuwiliw arasmdagi
ayirmashiliq.
6). Osiw tezligi-waqit birligi ishinde populyaciya saninin
osiwi.
Populyaciyalar ekologiyasi siyrek ushirasatugm ham joq
bolip baratirgan tiirlerdi qorgawdin llimiy tiykarlann jaratadi.
Tabiyattagi kopshilik haywan ham osimlikler jawizlarsha
paydalamw sebepli azayip yaki joq bolip ketedi. Om qayta tiklew
ilajlan populyaciyaliq ekologiyanm waziypasina kiredi. Bunin
ushm populyaciyalardi tabiygiy sharayatta liyreniw kerek.
Populyaciyalar bolsa udayi ozgeriste boladi.
213
Belgili
maydandi (areal)
iyelegen har-bir tur onda
populyaciya sistemasi menen korinedi. Tur iyelegen maydan
qansha quramah boleklense, bolek populyaciyalardin bolekleniwi
ushm miimkin-shilikler sonsha kop boladi. Biraq turdin
populyaciyahq struturasm belgili darejede onm biologiyaliq
qasiyetleri,
maselen,
osoblardin
hareketshenligi,
olardm
maydanga bolgan baylamwshiliginm darejesi, tabiyiy bogetlerdi
jeniw uqiplili^i aniqlaydi.
Dostları ilə paylaş: |