Mamleketlik universiteti jumanov m. A

' ■
 1X5
53-siiwret. Aral tenizi maydamnm ozgeriwi
372

---

Biologiyaliq kop-turlilik keskin kemeydi. Teniz aymagindagi 
174 tur haywan turleri sam 38 ge qisqardx (Akimova, 1998).
Aral tenizinin aldmgi halma qaytariw imkaniyatlari qalmadi. 
Hazirgi waqitta da Aral tenizinin boym saqlap qahwdiri 
imkaniyati joq.
Aral tenizine quyilatugin 
Amiwdarya 
ham 
Sirdarya 
suwlan 
kolemiriin kemeyiwi natiyjesinde teniz suw beti 24 metrden de 
artiq paseyip ketti. 1960-1965-jillardan baslap juda lilken maydan 
30-45 km2 qunp qaldi. Onin jagalan 150 km ishkerilep ketti. 
Natiyjede 
ekologiyahq, 
siyasiy-ekonomikaliq ham 
sanitar 
epidemiologiyahq mashqalalar juzege keldi.
Fergana ham Mirzashol jerlerin ozlestiriw, suwganw 
processinde Orta Aziya territoriyasmin jiida ulken maydanlarmda 
sahralasiw juzege keldi ham bul process tezlese basladi. Aral 
tenizi betiniri keskin paseyiwi natiyjesinde jiiz minlap km2 teniz 
tiibi qundi ham ashilip qaldi. Bul jagday oz waqtinda oylap -
oylamastan 
Amiwdarya, 
Sirdarya 
ham 
olardm 
suwlan 
shaqapshalarm suwganw ushm isletiw natiyjesinde juzege keldi 
ham sol process Aral atirapmda ekologiyahq jagday, lqlimmn 
keskin jamanlasiwma katalizator boldi. Tomendegi magliwmatlar 
bugan amq dalil boladi.
Kop jilliq baqlawlardin korsetiwi boymsha, Aral tenizinin 
beti 1971-90-jillardin ishinde har jih ortasha 0,7 metrge, 1990-97- 
jillar 0.3, keyin ala bolsa jilma 0,2 metr paseygen. Boljawlar 
boymsha 2040-jilga kelip, Aral tenizi omina bir neshe mayda shor 
koller jiizege keledi. Keyin ala sol kollerdin beti 28 metrge 
shekem paseygende suwdin shorhgi janede artadi 2065-jilga 
kelip, Aral tenizinin beti 30 metrge paseyedi, kollerde suw beti 23 
metrliginshe qaladi, kollerdin maydam 2700 km2 qisqaradi. 
Alimlardin boljawlan boymsha, Aral tenizi suwmin shorhgi 10 
nan 356 g\l ge koterilgende, duzlardin kolemi 35,6 esege artadi, 
puwlaniw 0,25 esege jilma 
1000 nan 730 mm ge shekem 
paseyedi. Keleshekte suwdin shorhgi artiwi (26,38 den 36% ke), 
duzlar kolemin jane Araldm qungan ominda qum ham duzlardin 
samal menen ushinliwma qarsi shara kori>v ushm jasalma 
togaylar egiw lilken ahmiyetke iye. 1981-jildan baslap tenizdin 
qungan boliminde terek ham putalar aq ham. qara seksewil,
373

---

qandim, sherkez ham basqa osimlikler osiriliwi baslandi, jaqsi 
natiyjeler berdi. 1989-jildan baslap 2016-jilga shekem Aral din 
qurigan ultanma 300 min gektar dan aslam seksewiller egilgen. 
Tenizdin jana ashilip atirgan tiibi duz benen qaplamp qalmaqta 
ham osimlikler uluwma ospewi mumkin.
54-suwret. Aral teniziniA qurigan tubme seksewil egiw
1-tenizdi saqlap qalip, basqarilatugm bolimleri; 2-tenizdin 
orayinda payda bolatugm basqanlmaytugm shor bolimi; 3-suwdi 
tosip turatugin dambalar.
Aral tenizi materik ishinde suw agip shiqpaytugm ulken kol 
edi. Ogan Amiwdarya ham Sirdarya suwlari tusedi.
1960-jilga shekem usi eki daryadan jilma 56 km3 suw tenizge 
quyilgan, ogan qosimsha 9 km3 atmosferadan jawm tusken. Jami 
jilma 65 km3 suw tusken bolsa, suw betinen jilma 65 km3 suw 
puwlamp turgan. Sogan qaramastan, teniz suwmiA qaddi turaqli 
bolgan, yagniy ortasha shuqirliq 53 m (en shuqir jeri 69 m) suw 
betinin maydam 67 mm km2 tenizdegi suwdm kolemi 1064 km3, 
suwdm shorligi 9,6-10,3 g/1 ga ten bolgan, teniz atirapmda 100 
den artiq koller bolgan.
1990-jillar basmda teniz suwimn shuqirligi 53 metrden 39 
metrge, yagniy 14-16 m ge paseydi, suwdm kolemi 400 km3 ten 
de kem qaldi. Suw betinin maydam 67000 km2 ten 40000 km2 qa 
yagniy 27000 km2 ga kemeydi. Suwdin shorligi 1 litrde 70 g/1 den 
joqari. Suwdin puwlaniwi jilma 36-39 km3 ti quradi.
374

---

AraldiA qurigan ttbinde 1 m qahnliqta shor-qum bolip, ol 
gektanna 190-400 kg duzdi quraydi. Jer asti suwlari jer betine 
jaqm jaylasqan (4-5 m), lekin shor.
Aral mashqalasi en keskin him global mashqala bolip, om 
sheshiwge kop joybarlar usmilgan, solardan;
a) Ishki suw zapaslarm Aralga bagdarlaw;
b) Sirttan suw alip keliw h.t.b.
Ishki suw zapaslari; kanalizaciya suwlari, Sanqamis, 
Tenizkol, Sultanfas, Mashank61, Sudoche, Amasay, Aydar kol 
suwlan ham basqa suwlardi tejew menen jilma 25-30 km3 suw 
jonetip, Araldi 40 m shuqirliqta uslaw.
Ilimiy izertlew natiyjeleri korsetiwinshe, Aral tubinin qungan 
tiibinen koterilgen duz-shan, tozan tiisken jayga kushli unamsiz 
tasir korsetedi, solardan, awil xojaliq eginlerinen paxta, juweri, 
sail, paliz eginleri, bagshiliq hamde tabiyiy otlaqlar, osimliklerdin 
osiw ham rawajlamwi, olardin 6nimdarligina keri tasir korsetedi. 
Eginlerdih onimi jilma 3-5% ten 60-70 % ke kobeyedi. Sol 
jerlerdegi awil xojaliq eginlerinin onimdarligi 1,5-2 barabarma 
paseygen. Atmosfera jawmlan menen jilma gektanna 150-300 kg 
duz tusedi, jawmlar suwlardm mineralizaciyasi 30 dan 150 mg/1 
di, Ustirt atirapmda 150-160 mg/1 di payda etedi. Topiraq beti duz 
qabiqlan menen qaplamp, 6sim!iktin tamirdan osip shigiwm 
astelestiredi. Aral boymdagi uluwma jagday sonnan ibarat.
Hawam shan-tozan hdm duz boleksheleri menen toymganhgi 
insan salamathgi, metallar zanlawi ham jemiriliwine, elektr 
simlannm ziyanlamwi ham iizilip ketiwi siyaqli jagdaylarda juz 
berip, bulardin barligi xaliq xojahgi ushm ulken ziyan.
Bul processler lqhmnm keskin ozgeriwi, urbanizaciya ham 
suwgarilatugm jerler maydanmin keneyiwi, Aral kenisliginde 
Sahralasiw processinin kushewi menen uzliksiz baylanisli.
Bunnan 30-35 jillar aldm Orta Aziya daryalarman suwdi 
koplep ahw baslangan edi. Birinshi nawbette Sirdarya ham 
Amiwdarya suwlan egin maydanlarin suwganw, sanaat ham turli 
xojaliq lqtiyajlan ushm isletile baslandi. Bunin natiyjesinde Aral 
tenizinin suw kolemi, beti ham maydam ozgerdi. Ekologiyahq 
faktorlardin ozgeriwi oz ndwbctinde suw janliklerinin qurami,
375

---

sani, sipati, onimdarligi, uluwma aytqanda, Aral regiomnda putkil 
tirishiliktin diizilisin tupten ozgertip jiberdi.
1968-1973-jillan Araldin qubla Saribas, Abbas, Moynaq, 
Ajibay qoltiqlari hamde tenizdin ashiq boliminin fitoplanktoni 
iiyrenildi. Usi waqitta atlari dizimge alingan qoltiqlar bar tenizdin 
ashiq boliminde suwdm shuqirligi 49-51 m edi.
Araldin