Mamleketlik universiteti jumanov m. A

milliy
uzliksiz talim sistemasi
tomendegi turlerden ibarat. 1) Mektepke 
shekemgi talim . 2) Uliwma orta ham mektepten tisqan talim. 3) 
orta amawli, kasip-oner talimi. 4) Joqan talim. 5) Joqan oqiwdan 
keyingi talim 6) Kadrlar mammanligm asiriw ham olardi qayta 
tayarlaw.
Bilimlendiriw haqqmdagi mzam menen bir qatarda qabil 
etilgen «Kadrlar tayarlaw milliy bagdarlamasi» mn maqsetinde 
talim tarawm tupten reformalaw, om otmishten qalgan 
ideologiyaliq koz-qaraslar ham sarqitlardan toliq qutqanw, 
rawajlangan demokratiyaliq mamleketler darejesinde, joqari 
adepli talaplarga juwap beriwshi joqan mamanliqtagi kadrlar 
tayarlaw milliy sistemasm jaratiw delingen.
476

---

Garezsizligimiz sharapati menen milliy talim tiirleri 
otmishten qalgan ideologiyahq koz-qaraslar ham sarqitlardan azat 
etildi. Onda ozine say ham jergilikli sharayatqa mas rawishte jana 
milliy 
talim 
sistemasi 
formalanbaqta. 
Rawajlangan 
mamleketlerdin talim 
sistemasi, tajiriybesi respublikamiz 
sharayatma maslastmlgan halda amelyatqa engizilmekte. Usi 
processten ekologiyaliq bilim ham tarbiya da shette qalmay atir. 
Sebebi ekologiya, tariyx, ana tili ham adebiyat, milliy ideya ham 
ideologiya panleri siyaqli jaslanmizdi joqari manawiyatli shaxs 
qilip tarbiyalaw, tabiyat penen jamiyet mzamlarin uygmlastira 
alatugin kadrlar qilip jetistiriwde jiida lilken ahmiyetke iye.
Uzliksiz ekologiyaliq talim-milliy talim sistemasinin barliq 
basqishlann ozine biriktirip aliwshi ham om ierarxiyaliq tekshede 
jaylastinwshi, bilim beriwdi apiwayidan quramali hamde 
qanigelikke qaray alip banwshi kadrlar tayarlaw strukturasi ham 
omn iskerlik korsetiw ortaligi. Sonin ushm da ekologiyaliq talim 
ham tarbiyani milliy uzliksiz talimnin hamme turlerinde 
qollamwdi tomendegishe alip bariw usinis etiledi.
Ekologiyaliq talim osip kiyatirgan jas awladti, uliwma jer 
jiizi xalqin turaqli rawajlaniwma otiwde en ahmiyetli shart- 
sharayatlarman biri bolip esaplanadi. Ekologiyaliq talimnin 
mazmumn tomendegiler qurawi miimkin:
1. 
Diinyam hazirgi ekologiyaliq jagday tiykannda ogan 
munasibet bildiriw.
2. 
Tabiyatta barliq jansiz ham janli - quramin birlikte 
ekenligin pikirley aliw.
3. 
Qorshalgan ortaliqqa munasibet ham ozin anlap jetiw 
tabiyattin quramhq bolimi ekenligin tiisiniw.
4. 
Tabiyatqa degen qadiriyatlardi hurmet qiliw.
5. 
Tiri organizmlerdi har-qiyli darejede liyreniw ham 
izshillik metodin qollaw.
6. 
Tiri organizmler sistemasi bir piitinligin ham 6z-ara 
ekologiyaliq baylamslarda ekenligi (zat aylanis, energiya habar 
almasiwlari).
7. 
Tabiyiy processler ham hadiyselerdin antropocentrikten 
biocentrikke, hamde policentrik usildi qollaw.
477

---

8. 
Tabiyat ham jamiyettegi oz-ara birlik ham qarama - 
qarsiliqlardi anlaw.
9. 
Ekologiyaliq krizis, madeniyattin jetispewshiligin anlaw.
10. Ekologiyaliq madeniyat insannin uliwma madeniyatinin 
quram bolimi ekenligin anlaw.
11. Oz iskerliginde ekologiyaliq ham adeplilik normalarmm 
tuwn keletugin usillarm anlaw.
12. Ozi ham basqalar den-sawligi ushm, qorshagan ortaliq 
jagdayma degen ekologiyaliq juwapkershilikti tarbiyalaw.
13. Insanyattin turaqli rawajlamw koncepciyasin, tabiyat 
penen jamiyettin koevolyuciyasi ekenligin tusinip j etiw.
14. Tabiyat penen jamiyetti uygmlastinw, socialliq zarur 
mashqala ekenligin tusiniw.
Ekologiyaliq tarbiyam 
perzent tuwilgannan, 
tuwilgan 
kuninen 
baslaw, 
denemizdi 
quwatlandmw, 
pikirimizdi 
nurlandmw, adeplilikti gozzallandinw, zeynimizdi amqlastinw 
degen soz. Ekologiyaliq tarbiyam kim ham qalay alip baradi? -
degen soraw payda boladi.
Birinshi - tarbiya ata-ana moyninda esaplanadi.
Ekinshi - balalar baqshasi, mektep, joqari ham orta amawli 
kasip-woner koledjleri 
hamde joqan oqiw ormlan ham 
mahallelerde amelge asadi.
Bala tarbiyasmda ol jasap turgan sharayat, ortaliq adamlardm 
iskerliginde lilken orm tutadi ham bul tarawda shanaraq, mektep 
sharayati da ulken itibarga almadi.
Ekologiyaliq talim tarbiyamn tiykargi bolimi bolip balanm 
tarbiyasma minez-qulqma kiishli tasir etedi ham ata-analardi 
olardin 
kishkeneliginen 
baslap 
tarbiyalawga 
shaqiradi. 
Ekologiyaliq talim-tarbiya ham uliwma tarbiya bir-biri menen 
baylamsli bir putin process esaplanadi.
Har-qanday tarbiya tiykarman semya sharayatinda otedi. 
Ozbek shanaraqlannda «hadal-haram», «obal», «guna-sawap» 
siyaqli tusinikler kobirek ekologiyaliq jagday (misali: nannih ayaq 
astina tusiwin, suwdin pataslaniwi, haywanlarga jawizlarsha 
munasibette boliw, terek-shaqalardi 
smdrnw h.b.) jiizege 
kelgende qollamladi. Balalar ele bul sozlerdin manisin toliq 
tusinbese de, olarga milliy ekologiyaliq minez-quliq nawsheleri
478

---

formalanadi. Insandi tabiyat penen uyginliqqa shaqmw hadislerde 
de oz sawleleniwin tapqan.
Xalqimiz ayyemnnen denenin quwati awqat, aqildin quwati 
hikmetli soz dep uqtmp kelgen. Hadisler ane sonday hikmetli 
sozler, damshpanhq durdanalari esaplanadi. Hadis ilimi menen 
shugillangan ataqli alimlar Abu Abdulloh, Muhammad ibn Ismoil 
Buxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy, Abu 
Muhammad Abdulloh ibn Abu ar-Rahmon ad Daramiy as- 
Samarqandiylar Orta Aziyahq bolip, hadis iliminih asirden-asirge 
saqlamp banwma munasip ules qosqan ulli tariyxiy shaxslar 
esaplanadi.
Hadis bantleri ekologiyaliq talim ham tarbiyani sindiriwge 
ulken jardem beredi. Olarda ayinm osimlik ham haywanlardin 
qasiyetleri, aziqliq shinjmnda turgan orm, sonday-aq, insan 
xojaliq iskerliginde ahmiyeti siyaqli tarepleri bayan etiledi. 
Hadislerdin ayinm bantleri insandi tabiyat bayliqlarm asirap -
abaylaw ham oni qorgawga uyretedi. Maselen, qoy baq, sebebi ol 
bereketli delinedi. Bul jerde paydali haywanlardin populyaciyasm 
kobeytiw ham om turli maqsetlerde paydalaniw mumkinligi 
itibarga alingan.
Sonday-aq, basqa hadislerde de qoy, tuye ham atlardm 
insanlarga tiyetugm paydasi ham olardi bagip kobeytiw adamlar 
ushin tek jana jaqsihq keltiriwshi haqqmda aziqliq shinjinnda II 
ham 
HI tartiplerdi iyelegen olimtik jewshi haywanlar goshi 
haram ekenligi, awshiliq ushm koz aldinda atilgan haywanlardi 
jew mumkinligi, kerisinshe olgen jagdaydagisin jew insan den- 
sawligma keri tasir etiw mumkinligi haqqmda pikir juritiledi.