Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Uhwma 
orta bilim mekteplerinde 
ekologiyaliq talim 
balalardin jaslanna qarap tiykarman eki, yagmy baslangish ham 
uliwma orta bilim basqishlarmda geografiya, biologiya, fizika 
ham hatte tariyx siyaqli panlerge integrallasqan yaki jariyalangan 
oqiw temalari tiykarmda alip banladi. Biraq ekologiyaliq talim 
oz-ara tigiz baylamspagan ham muwapiqlaspagan. Usi talim 
basqishmdagi ekologiyaliq sana ham madeniyatti formalandiriw 
korsetkishleri t6mendegi kestede sawlelengen. Mektepten tisqari 
ekologiyaliq talim Ozbekistanda «Bioekosan» sholkemi tarepinen 
dogerek ham turli formadagi tanlawlar arqali alip banladi. Mektep 
ham mektepten 
tisqan talimde ekologiya 
hazirgidey 
integrallasqan tarizde emes, balki matematika, fizika, ana-tili, 
shet-tiller siyaqli amawli oqiw kurslarm, jiida bolmaganda joqari 
8-9 klasslarda, oqitiliw qagiydasman kelip shiqqan tarizde amelge 
asinlgam maqul. Sebebi, ekologiya - organizmlerdin oz-ara ham 
olardin qorshagan ortaligi menen bolatugm mzamlardi izertlewshi 
pan tarawi, ogan tiyisli bilimlerdi beriwshi talim bagdari ham usi 
munasibetlcrdi optimallastmwga qaratilgan ekonomika tarmagi 
esaplanadi. Defferenciyalliq balalardm jasi, fizikaliq imkanyatlan 
ham psixologiyaliq qasiyetlerin inabatqa aliwshi klasslar menen 
aynliw tiykarmda sholkemlestiriledi. Albette, bunda bilim aliw 
apiwayidan quramaliga qaray ierarxiyaliq basqishlaw, yagniy 
sistemalaw arqali sholkemlestiriledi ham joqari klasslarda 
«Ozbekistan ekologiyasi» oqiw kursi menen juwmaqlanadi. 
Sebebi jaslarda milliy ideya ham ar-namisti formalandmw 
maqsctinde «Ozbekistan tariyxi» oqiw kursi menen bir qatarda 
«Ozbekistan ekologiyasm» oqitiw maqsetke muwapiq. Bul onm 
mamleket ham jamiyet ushm jiida zanirligin korsetedi ham 
birden-bir maqset ushm aldiga umtiltiradi.
Tabiyat, omn gozzalligi ham tabiyiy bayhqlann saqlaw 
haqqmdagi jumislardi shanaraq, baqsha balalari ham mektep 
oqiwshilan arasinda alip banwdan baslap, jas ham osip kiyatirgan 
awladti qorshagan ortaliq, ondagi osimlik, haywan, suw ham 
topiraqqa 
miyrim-mehirli, 
olardi 
asiraytugin, 
bayitatugin 
jankiiyerler etip tarbiyalaw kerek.
1. 
Sol maqsetlerge erisiw ushm baqsha balalarm amawli 
«Ekologiyaliq talim ham tarbiya metodikasi», «Tabiyat penen
481

---

tanisiw» siyaqli dasturler tiykarmda tarbiyalaw hamde turli 
oymlar qurali menen tabiyatqa qaratilgan ekologiyaliq talim 
elementlerin balalar sanasma sindiriw kerek;
2. Balalarda tabiyatqa qaratilgan mehir-muxabbatti oyatiw 
barismda alip barilatugm isler amawli metodikaliq qollanbalar, 
usinislar, «Atirapimizdagi alem», «Atirapimizdagi tabiyat», 
«Tabiyattamw» siyaqli oqiw-oym materiallan tiykarmda apiwayi, 
sada ham tiisinikli formalarda alip banliwi kerek;
3. Balalarga qorshagan ortaliq haqqmda ekologiyaliq talim- 
tarbiya beretugm tarbiyashi ham metodistlerdin ozleri amawli 
kurslardi tamamlagan, tajiriybeli qanigeler boliwlan shart;
4. «Ekologiyaliq talim-tarbiya uslubi» dasturi tiykarmda 
tarbiyashilardi qayta tayarlaw kurslari, lekciyalar, tajiriybe 
almasiw seminarian sholkemlestirilip, xizmetkerlerdin bilim ham 
konlikpeleri, islew qabiletlerin asinw kerek;
5. Mekteplerde «Atirapimizdagi alem», «Tabiyattamw» oqiw 
kitaplan tiykannda «qorshagan ortaliq», «tabiyat», «qorshagan 
ortaliqti qorgaw», «ekologiya», «ekologiya qarama-qarsiliqlan» 
siyaqli tusinikler botanika, zoologiya, adebiyat, ximiya, fizika 
ham asirese, «Uliwma biologiya» panlerin otiwde aynqsha orm 
aliwi kerek;
6. 
Mektep 
oqiwshilann 
tabiyat, 
agrocenozlarga, 
ekskursiyalarga alip shigiwda qorshagan ortaliq jagdayi, omn 
qorgaliwi ayriqsha orm aliwi, oqiwshilar sol ekskursiya 
dawaminda ozleri jasap atirgan jerdin tabiyati, omn ekologiyaliq 
jagdayi, ogan tasir qihp atirgan unamsiz ham unamli faktorlar, 
tabiyat bayliqlarm saqlaw ham bayitiw barismda sharalar koriw 
kerekligi boymsha bilim, konlikpeler ham pikirlew qabiletine iye 
bolip, ekskursiyadan qaytiwlan kerek;
7. Mektep ham licey oqiwshilan «Jas tabiyatshilar», «Jasil 
patrullar», «Haywanlardi asirawshi jankuyerler», «Ana Jer 
patrulleri», «Taza hawa», «Кок suw» patmlleri, salamatlastmw 
lagerlerinde duzilgen «Tabiyat ham fantaziya», «Jas fenologlar», 
«Tabiyatti qorgaw» siyaqli dogereklerde amawli tayarlangan «Jas 
ekologlar» 
oqiw 
dasturi 
tiykannda 
qorshagan 
ortaliq 
mashqalalann har tarepleme liyrenip banwlan kerek;
482

---

8. Mektep ham licey oqrwshilan mektep qasmdagi 
dogereklerge qatnasiw menen bir qatarda rayon, walayat 
oraylanndagi tabiyatti qorgaw jamiyetleri, komitetleri islerinde de 
jaslardm aktivliginen paydalaniw kerek;
9. Jaslarda ekologiyaliq talim - tarbiyani kusheytiw 
ekologiyaliq xarakterli, bilimli ham sheber, shaqqan etip 
tarbiyalaw ushm olarga «Qorshagan ortaliq», «Tabiyatti qorgaw» 
ham «Ekologiyaliq talim tiykarlan» kurslan tiykarmda teren bilim 
beriw ham qabiletli jaslardi xoshametlew jollarmda islep shigiwi 
kerek.
10. «Qorshagan ortaliq», «Ekologiya», «Togayshiliq», 
«Baliqshiliq», 
«Giilshilik», 
«Jipekshilik», 
«Qoyanshiliq», 
«Qusshihq» siyaqli basqishlar sholkemlestiriw menen jaslar 
qizigatugin kop qirli «Ekologiya mektebi», «Ekologiya klubi», 
«Tayarlaw kurslari» aship, keleshekte oz kasibin suyetugin sheber 
qanigeler tayarlaw kerek;
11. Jaslardan keleshekte qorshagan ortaliqti suyiwshi, 
tabiyatqa mehir-muxabbat penen qaraytugm qanigelerdi koplep 
tayarlaw ushin oqiw rejeleri, dasturleri, metodikaliq usmislar, 
oqiw qollanbalar, sabaqliqlar, jeterli darejedegi texnika buyimlan, 
oqiw ham amcliy sabaqlar otiw bazalarin sholkemlestiriwi shart.
Jas awladti tabiyat qushagma alip kiriw ham olar qalbinde 
tabiyatqa mehir-muxabbat oyatiw, en aweli, shanaraqta: ana, ata, 
bala, atirapimizdagi alem, tabiyat elementleri (osimlik, gubelek, 
qus, qoyan, topiraq, suw, hawa) menen tamstmw ham olar 
haqqmda apiwayi, qisqa tusinikler beriw.
Bunda ot, osimlik, giildi biykarga julmaw, putani sindirmaw, 
gubelekti oltirmew, olardin renleri, oynap ushiwi, tamasha etiwi, 
oltirse janlari awinwin balaga tusindiriw kerek.
Baqsha tarbiyashilan, metodistleri balalardi shanaraqta 
toplagan 
baslangish bilimlerin toliqtmwlan, 
kobeytiwleri, 
balalardi hawli, dem aliw onnlan ham baglarga alip shiqqan 
waqitta atiraptagi turli osimlikler, guller, otlar, putalar, terekler, 
gubelek, quslar, iyt, pishiqlar menen tamstinwi, olarga qarap 
mehir oyatiwi lazim. Balalar «tilinde» olar haqqmda tuwri ham 
tusinikli xabarlar beriwi kerek. Bul jerdegi ekologiyaliq talim ham
483

---

tarbiya: Tarbiyashi - bala - atirapimizdagi alem, baslangish talim 
ham tarbiya halmda alip bariladi.
Balalar baqshadan mektepke otkennen keyin olarga oqitiwshi 
basshiliq etedi. Baslangish klass oqiwshilanna tabiyat haqqinda 
tusinik ham koz aldilanna keltiriwde olar qasiyetlerin esapqa aliw 
zarur.
Balalarda 
baslangish 
ekologiyaliq 
talim-tarbiya jana 
basqishqa, yagniy: bala+tabiyat.
Bala = tabiyat == ata-ana == tarbiyashi = oqitiwshi 
basqishina otip, oqitiwshi — oqiwshi = atirapimizdagi tabiyat 
= ekologiyaliq talim - tarbiya ham om basqa panler menen qosip 
alip bariw jolina otiledi.
Birinshi, ekinshi klass oqiwshilan oqitiwshi jardeminde