Iv bap. Tarmaq operacion sistemaları 1 Operacion sistemalardıń wazıypası qollanılıwı

IV BAP. Tarmaq operacion sistemaları

4.1 Operacion sistemalardıń wazıypası qollanılıwı

Kompyuterler operacion sistemalar kompyuterler apparatı úskenelerinıń rawajlanıwı menen rawajlanadı hám jetilisedi. Yad kólemlerinıń, sóz uzinlıǵınıń artiwinıń, arxitektura jetilisiwi, menen kompyuterlerdiń imkaniyati keńeyedi, bul jańa, takomillashǵan islew beriw jumıs tártibinıń payda boliwina, paydalanıwshı hám kompyuter arasındaǵi interfeysinıń rawajlaniwina, maǵlıwmatlardı islew beriw ónimdarlıǵınıń asıwina sebep boladı.

OS rawajlaniwinda ahmiyetli basqishi Unix OS jaratiliwi boldı Unix ushın programmali kod joqarı dárejedegi C tilde jazıladı. Bul OS túrli túrdegi kompyuterlerge ańsatliq penen ornatıw imkanin imkanin jaratti, jaqsi funksional imkaniyatqa iye bolǵan jiynaqli sistema. Barlıq keyingi SUN OS, HP-UX, AIX, QNX hám basqalar kóplep OS Unix versiyaları boldı. Firma-islep shıǵarıwshilar Unix tiykarların óz apparatları ushın maslastirdi.

Jeke kompyuterlerdiń payda boliwi hám lokal tarmaqlardıń jaratiliwi menen OS tárepinen tarmaq wazıypaların qollap-quwatlaw mumkinshiligi tuwildi. 80-jillarda islengen kóplep mashinalar MS DOS OS tek fayllardı basqarıw hám izbe-iz programmalardı iske túsiriwge imkaniya jaraldi. Keyingi OS da paydalanıwshıǵa qolay bolǵan grafik interfeys, islew beriwdiń kóp paydalanıwshıliliǵi, tishqansha járdeminde islew beriwdi basqarıwdiń imkaniyatları payda boldı. OS diń tiykarǵı natiyjesi jeke kompyuterlertiykarında lokal tarmaqlardı quriw ushın jaqsi platform bolǵan OS/2 nıń payda boliwi boldı. Lokal tarmaqlardıń paya boliwi menen ajratilgan resurslar túsinigi payda boldı, OS sırtqı dásturler – tarmaq qabiqları menen toltırdı.

Bazardin úlken sektorın Nowell kompaniyasınıń Netware OS iyeledi. Bul OS ornatılǵan tarmaq tapsirmalarǵa iye boldı, lokal tarmaqlarıń joqarı ónimdarlıǵı hám qorǵanıwı támiynlendi. Bul imkaniyatlardı Netware OS ornatılǵan tarmaq serverleri támiynledi.

Tek jeke kompyuterler ushın arnap islep shiǵarilǵa MS DOS, OS/2 Netware OS ları qollanilǵan emes, biraq bar bolǵan Unix platformasındaǵi OS lar hám modernizaciyalandi. Bul dáwirde Ethernet, Token Ring, FDDI lokal tarmaqları ushın kompyuter kommunikacion texnologiyalarǵa standartlar qabil qilindi. Bul OSI modelinıń tómengi baǵanalarındaǵı OS lardıń maslastiriwdiń tarmaq adapter interfeyslar menen standartlastiriwǵa imkan berdi. 90-shi jillarda hámme tarmaq wazıypaları OS yadrosina ornatildi hám olardıń ajralmas bólegi bolıp qaldi. OS lar barshe local (Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, Token Ring, FDDI, ATM) hám global (X.25, Frame Relay, ISDN, ATM) tarmaqları,sonday-aq, dizimli tarmaqlar texnologiyaları menen islew imkaniyatın berdi. Bul dawirdiń aqirinda Internet penen islwdiń quwatlawǵa ulken itibar qaratildi, TCP/IP protokollar steki keń tarqaldi. Bul stek Unix shańaraǵindaǵi OS dan tısqarı basqa sistemalardı hám qollap quwatlaytin boldı. TCP/IP dan tısqarı, Telnet, FTP, e-mail servislerin isletetin utilitlar payda boldı. Kompyuter hám tarmaq resurslarına ruxsat etiw qurılmasınan tısqarı kommunikaciya uskeneside bolıp qaldi.

OS nıń tiykarǵı wazıypalarınan biri Informaciya qáwipsizligin támiynlewden ibarat. Ásirese, bul mashqala óz maǵlıwmatlar bazasına iye quwwatli serverler tiykarındaǵı korporativ sistemalardıń payda boliwi menen aktual boldı. Informaciya sistemaların hám konfidencial informaciyalardı qorǵaw shartligi OS lardıń jetilisiwi hám rawajlaniwinaimkan berdi. Korporativ OS lar úlken islep shıǵarıw Informaciya dúzilmelerinde kerek boldı. Korporotiv sistemalar ushın túrli islep shıǵarıwshilardan bir túrde bolmaǵan programmalardı hám apparat uskenelerinıń bar boliwi zárúrdir, sonıń ushın korporotiv OS hár túrdegi OS lar menen óz-ara islew hám túrli apparatli platformalarda da islew kerek. 90-shi jillarda Netware 4.х hám 5.0, Microsoft Windows NT 4.0 OS i, sonday-aq, Unix-sistemalar keń qollaniladı. Bul dawirde iri serverler ushın OS/390 OS jaratılǵan, ol TCP/IP protokollar tiykarında paydalanıwshılar menen tarmaqta óz-ara islewdiń qosimsha uskenelerine iye bolǵan.

Tarmaq sistemalarına arnalǵan zamanagóy OS lar, aldin-ala jeke komyuterler paydalanıwshı menen qolay interfeys talapların qaniqtiriw kerek. Bunnan tısqarı, xızmet kórsetiwde ápiwayılılıq, islewde isenimlilik, sankciyalanbaǵan ruxsat etiwden qorǵaw talapları qoyildi. Búgingi kúnde qolllaniliw tarawi, usilları menen parqlanatın kóp sanli hár túrli OS lar bar.

Kompyuterdiń OS i – bul ámeliy programmalar, paydalanıwshı hám kompyuter apparaturası arasında baylanıwshı bólim bolıp xızmet qilatın óz ara baylanǵan programma birlespesi.

Tarmaq OS ların uyreniwge ótiwden aldin ayriqsha isleytin programmalar ushın OS kórip shıǵamız, sebebi aldin kompyuterlerdiń erkin qurılma sipatında islewin támiynleytin OS wazıypaların uyreniw kerek, keyin bolsa olardıń wazıypaların tarmaq kompyuterlerde islewin uyreniw kerek.

Aldin ala kompyuterdiń OS paydalanıwshınıń toliq jumısini sezilerli apuvaylastiradı , qáte ushın ishki duzilisi, baylanısları hám bloklarınıń islew prinsiplerin bilmegen halda kompyuter resurslarınan maksimal paydalaniw imkaniyatın berdi. Paydalanıwshınıń kompyuter bunday ápiwayi mulaqatti qolay grafik interfeys, faylli sistema, joqarı darejedegi dastúrlew tillerinıń barliǵi menen támiynlendi. Bul qolaylıq OS tárepinen támiynlendi.

Disk oenen islew programistke ha;r biri atqa iye bolǵan fayllar toplami kórinisinde dasturdi beriw jeterli boladı. Paydalanıwshıǵa fayldi ashiwdi biliw, islew beriw operaciyasın, oqıwdi yaki jazıwdi islew jeterli boladı, hámme qalǵan isler: disklardan bos orinlardı izlew, bloklardı adreslew, disklar polasasındaǵi sektorlardı nomerlew, jaylastiriw hám oqıw tártibin OS nıń ózi isleydi. OS kompyuterdiń apparat qurılmaları – printerler, skaynerler, hámme túrdegi ОХҚ, ДХҚ ishki yadlar, kesh-yad, УВР menen islewdi ózine aladı . Maǵlıwmatlardı kiritiw hám shıǵarıw, jaylastiriw, saqlaw hám óz waqtında maǵlıwmatlardı oqıw hám OS nıń wazıypası esaplanadı.

Zamanagóy kompyuterlerde OS multidastúrli is tartibi, virtual yad penen islew, real waqıt tártibinde islew, konveyrli hám superskolyar islew beriw kibi qiyin islew beriw proceduraların isleydi.

OS nıń joqarıda kórsetilgen bárshe wazıypalardı hám paydalanıwshı, hám kompyuter apparaturası maksimal imkaniyatlardan paydalaniw ushın qolay interfeys sipatında támiynlenetin dásturler toplamı járdeminde jaratiladı.

OS nıń basqa tiykarǵı wazıypası kompyuterdiń ózinıń resursların basqaradı. Bul resurslar yad, jiynaǵishlar, kiritiw-shıǵarıw qurılmaları isletiliwi jarayaninda esaplaw jarayanları arasında bólistiriliwi kerek. Proces – bul maǵlıwmatlarǵa islew beriwdi programmani iske tusiriw járdeminde isleniwidir. Basqasha aytqanda proces - bul омил tárepten isletiletin dastur, yaǵniy bul paydalanıwshı tarepten jazılǵan dasturdi dinamikalıq isletiw jarayanı esaplanadı. Resurslardı basqarıw tómendegi ulıwmalıq maselelerdi sheshiwdi óz ishine aladı:

• 
  Kerekli waqıt momentinde, kerekli kólemde, kerekli proceste sheshiletin resurslar (procesler) máseleleri ushın ajratilatın resurslardı rejelestiriw;
  
• 
  Soralatın resurslarda sorawdı qanaatlandırıw;
  
• 
  Ajratilatın resurslardan paydalanıwdı baqlaw;
  
• 
  Resurslardı isletiwde procesler arasındaǵi waqiyalardı sheshiw.
  

OS, túrli algoritimlerdiń keliw tártibi, илғорликларни ornatıw tiykarı, sheńberli xızmet kórsetiw boyınsha resurslarǵa xızmet kórsetiwdi joybarlastiradı. Bunda resurslardı basqarıwdıń kóplep wazıypalardı OS tárepinen avtomatikalıq rawishte isleydi, paydalanıwshı bul isler haqqinda bilmeydi.

4.2. OS komponentaları

Jarayanlardı basqarıw sisteması. Esaplaw jarayani isleniwi ushın OS procestiń maǵlıwmatları hám buyrıqları ushın operativ yad bólimin, sondayaq, dasturdiń buyrıqlardı islewi ushın oraylıq processor waqtın ajratiw kerek.

Multidastúrli OS da bir waqıtta bir neshe paydalanıwshı belsendiligi boyınsha iske tusirilgen procesler hám OS ozi iske túsirgen procesler isleniwi mumkin. Bunda OS proceslerdi isleniw nawbetin quwatlaydi, sonday-aq, bir proceske ajratılǵan resurslardı basqasınan qorǵaydi. Eń qorǵalatın resurs – islenip atırǵan buyrıqlar hám maǵlıwmatlar saqlanatın operati yad esaplanadı. Hár bir proces ózine ajratılǵan adres aralıǵına iye boladı

Eger procestiń isleniw dawrinde, kereklirek procesler payda bolsa ol uziliwi mumkin. Bul hallarda OS tek óz waqtında úziliw dawrin emes, balkim tamam bolǵannan soń uzilgen procestiń ishinıń qayta tikleniwi támiynleydi. OS, sondayaq, dawirli rawishte bir-biri menen oz-ara isleytin hám maǵlıwmatlardı almastiratın bir neshe parallel islenetin proceslerdi sinxronlastiriw wazıypasın ózine aladı.

Sonday qilip,proceslerdi basqarıwdiń kishi sisteması tómendegilerdi isleydi:

• 
  Sistema bir waqıtta bir neshe islenetin esaplaw procesleri arasında oraylıq processor waqtın bólistiredi;
  
• 
  Esaplaw proceslerin jaratadı hám tamamlaydi;
  
• 
  Sistema resurslarına zárúr bolǵan esaplaw proceslerin támiynleydi;
  

Parallel islenip atırǵan proceslerdiń sinxronlasıwi hám olar arasındaǵi oz-ara qatnasıqti támiynleydi.

Yadtı basqarıw sisteması.

Yadtı basqarıw islep atırǵan procesler arasında bar bolǵan fizikalıqaliq yadtı bólistiriw,ajratılǵan yad bólimlerine buyrıqlardı hám maǵlıwmatlardı jaylastiriw, ajratılǵan bólimler virtual hám haqiyqiy fizikalıq adresleri arasında muwapıqlıq wazıypalardı atqarıwi, hár bir esaplaw procesinıń yad bólimin qorǵawin kózde tutadı. Ayirim sistemalarda yadtı bólistiriw kiritilgen ólshem betleri menen,basqalarında bolsa ózgeriwsheń uzınlıq segmentleri menen islenedi.

Zamanagóy OS da kóbinshe qollanilatın hám yadtı únemli basqarıw mexanizimlerinen biri – virtual yad mexanizimi esaplanadı. Virtual yadtan paydalaniw kompyuterlerdiń real bar bolǵan fizikalıq yadına qaraǵanda sezilerli úlken aǵimlardı essapqa alıp programmalardı jazıw imkaniyatların beredi. Haqiyqatında programma paydalanatın hámme maǵlıwmatlar diskte saqlanadı hám kerek bolǵanda bólimleri menen (segmentler yaki betler) fizikalıq yadtıń adreslerinde sawlelenedi. Operativ yad hám diskli yad arasında buyrıqlar hám maǵlıwmatlardıń hareketleniwinde virtual yad kishi sisteması operativ yad xanaları fizikalıq adreslerine programmalardıń komponovkası hám kompilyaciyası natiyjesinde alinǵan virtual adreslerdi ozgertiriwdi (translyaciyalawsi) isleydi. Dasturshinıń ózi yaki paydalanıwshı bul ozgertiriwlerde qatnaspaydi.

OS nıń jáne bir wazıypası basqa bir maselege moljellengen yadtan oqıw hám oǵan jazıwda islenetin maseleni saqlaw esaplanadı. Real dasturler kóbinshe qat6eliklerge iye, bunıń natiyjesinde dastur uliwma basqa masele ushın ajratılǵan yad adreslerine múrajet etedi. OS jat yad bolimlerine sekciyalanbaǵan ruxsat etiwdiń aldin alıw kerek.

Sonday qilip, yadtı basqarıw boyınsha OS nıń wazıypaları tómendegiler esaplanadı:

• 
  Yadtıń bos hám toli bólimlerin baqlaw;
  
• 
  Islenetin proceslerge yad ajratiw hám procesler tamam bolǵannan keyin yad bólimlerin bosatiw;
  
• 
  Ajratılǵan yad bólimlerinıń sankciyalanbaǵan ruxsat etiwden qorǵaw;
  
• 
  Virtual yad mexanizimin payda etiw
  

Aldin bayan etilgen túrli yad orinlarındaǵi tiykarǵı, diskli hám kesh-yadlardıń oz-ara islewinıń, yaǵniy dasturdiń isleniwi dawaminda olar arasında buyrıqlar hám maǵlıwmatlardıń hareketleniwin qurawdan ibarat.

Fayllar hám sırtqı qurılmalardı basqarıw sisteması.

Fayl, aldin aytip ótilgendey, ulıwmalıq simvolli iske birlestirilgen ápiwayi duzilmegen baytlar izbe-izligidir. Islewde qolaylıq ushın faylar adette kataloglarǵa hám kataloglar gruppalarǵa birlestiriledi. Paydalanıwshı OS fayllar hám kataloglar ustinde at penen izlew, óshiriw, sırtqı qurılmaǵa shıǵarıw, ózgertirilgen maǵlıwmatlardı ózgertiriw hám saqlaw kibi háreketlerdi islewi múmkin.

Paydalanıwshılarǵa bunday imkaniyatlardı támiynlew ushın OS fayllardıń simvolli atların disktaǵi maǵlıwmatlar fizikalıq adreslerge ózgertiriwin (disktaǵi maǵlıwmatlar cilindrlar hám sirtlar boylap shashilǵan), bir waqıtta fayllardı qáte múrajet qiliwlardan qorǵaw menen birge, bir faylǵa túrli dasturler ushın ulıwmalıq ruxsat etiwdi payda etiw. Bul hareketlerdiń isleniwinde faylli sistema sırtqı qurılmalardı basqarıwdiń sistema menen óz - ara is alıp baradı, ol faylli sistemanıń sorawi boyınsha disklar hám operativ yad arasında maǵlıwmatlardı uzatıwdı amelge asıradı.

Sırtqı qurılmalardı basqarıwdiń sistema hámme saqlaw qurılmaları (qolaylı, qatti hám optic disklar),kiritiw shıǵarıw qurılmaları (printerler, skanerler, modemlar, tarmaq adapterleri, analog-cifrlı hám cifrlı-analog ózgertiriwshiler) arasında interfeys xızmetin atqaradı.

Bul barlıq qurılmalar islew principi, kiritilletugin hám shigarilatugin maǵluwmatlar formati, kodlaw hám qabil qiliw/uzatiw usulları menen pariqlanadı . Aniq bir qurılmanıń basqarıw programması drayver dep ataladı.Kompyutere túrli túrdegi kópleb drayverlerge iye,drayver hám OS nıń

Basqa bólekleri arasında programmalıq interfeycni quvvatlaydi.Drayverler qanshaliq kóp ornatilgan bolsa, OS sonshaliq qimbatli boladı , sebebi ol kóp sanli sırtqı qurılmalardı quvvatlay aladı.

Unix OS payda bolgan waqtdan beri xar túrdegi kiritiw-shigarıw qurılmalarına ámeliy programmalar interfeysi bir-birine maslastirilgan faylli ruxsat etiw koncepciyası ayriqsha qurıladı.,

Qalegen sırtqı qurılma menen almasıriw ati belgilengen fayl menen almasıw kebi boladı.Fayl sipatında hám disktagi real fayl , hám terminal qatnawwi múmkin.

Maǵlıwmatlardı qorgaw sisteması

Maǵlıwmatlardı qorgaw wazıypası adminlastırıw wazıypası menen úzliksiz baylanǵan , sebebi tap sol admin sistemanıń resurslarga (fayllarga katologlarga, printerlerge)paydalanıwshılar murajat etkende olardıń huquqlarıni aniqlaydi . Admin ,sonıńday , sistema xareketlerini , OSnıń jumısin tamamlaw , sisteması waqtti ornatıw , paydalanıwshılar qatań jazıwların jaratiw , protsesinde tamamlaw bir neshe fayllar hám kataloglarda paydalanıwshılarhuquqlarıni shekleydi.

Áhmiyetli qorganıw uskine hám qawibsizlikti támiynlew audit wazifası esablanadı. Audit deb qorganatugin sistema resurslarına ruxsat etiwge baylanisli sistema jurnalina waqiyalardıń qayd etiliwi aytiladı. Dizimge alıw hám qayd etiw qurılmaları qoyilgan zamanagóy OSlar auditiniń sistema waqiyasıni tabiw hám qayd etiw, ruxsat etiwge uriniwini alıwina eki sistema resurslarıni kóshiriw imkaniyatıni támiynleydi . Buziliwlarga bardasliqti quvvatlaw OS tarepinen zapaslaw tiykarında isletiledi. Kóbinshe OS wazıypasına túrli disklarga magluwmatlardı nusqalaw , printerler hám basqa kiritiw-shigarıw qurılmalarıni zapaslaw kiredi. Zapas ulgisin alıw hám ol arqali mamur maǵluwmatlardı kóshiretugin hám qayta tikleytugin utilitlar járdeminde isletiledi.

Kóp prossorli hám kóp yadroli sistemanıń payda boliwi hám sistemanıń isenimligini asıradı, joqarı ónimdarliqti támiynleydi , biraq baribir OSlardıń quramalasıwina alib keledi.

Ámeliy programmalastiriw interfeysi

Apparat recurslarga baylanisli bolgan wazıypalardan tısqarı OS ámeliy programmisqa qosımsha wazıypalar toplamin usinis etedi. Bul toplam ámeli programmalardıń jazıliwin apuwaylastiradı hám tezlestiredi. Bul wazıypalar ámeliy programmanıń ózinde hám orinlaniwi múmkin, biraq OS quramına kiritilgen tayin praceduralardan paydalaniw jaqsiraq. OS bul paydali wazıypalar toplami API (Application Programming Interfasec) ámeliy programmanıń interfeysi delinedi.Ámeliy programma API wazıypalarga murajat qiliwdi sistemali soraw járdeminde orinlanadı.

Paydalanıwshı interfeysi.

Zamanagóy OSlar eki grafik hám alfabit - cifirli turlerdegi terminlarda interaktiv islew ushın paydalanıwshı interfeysinıń rawajlangan dizimi wazıypaların qoshametleydi. Alfabitli-cifirli terminalda (klaviaturada )islewde paydalanıwshı imkaniyatları tiykargi Operatsion dizimnıń imkaniyatların sawlelendiriwshi orinlaw dizimnıń ózi haqqinda axbarotlardı alıwga imkan beredi.

Ayniqsa ,noprofesional paydalanıwshılar ushın apiwaylı hám tusinikli grafik paydalanıwshı interfeysi esaplanadı.

Tarmaqlı OSlar

Aldin aytılǵaninday kompyuter tarmaǵı komunikacion dizim menen baylanǵan ulıwmalıq resurslarǵa ruxsat etiliwshini jaratatuǵin programmali tamiynat menen támiynleytuǵin kompyuterler toplami esaplanadı. Tarmaqtiń kopyuterler bolegi jumıshshi stansiyalar, serverlar, jeke kopyuterlerdi oz ishine aladı. Tarmaqtiń komunikacion bólegine kompyuterlar arasdinda maǵlıwmatlardıń uzatiliwin támiynleytuǵin kabeller , passiv ham aktiv tarmaq qurılmaları kiredi. Programmalıq tamiynattiń tiykarǵı tarmaq OS quraydi. Ol paydalanıwshı oz kompyuteri menen avtomat ish tártibinde, ham tarmaqtiń basqa kompyuterleri axbarot ham aporat resurslarga ruxsat eligen jumıs tartibinde islew imkanin beredi.

Ham avtomat islew beriw jumıs tartibinde ham tarmaq arqali oz-ara islew jumısh tartibinde paydalanıwshı kopyuter tarmaǵinıń OSI modulinıń tomengi baǵanalarına maǵlıwmatlardı uzatiw ham ozgertiriwshini támiynleytuǵin sistema apporat-programmalıq usillardı bilmeydi. Bul jumısti tármaq OS oz moynina aladı. Ol barlıq pratakollar qásiyetlerdi tarmaq adreslerine kodların kompyuterler arasında tarmaq almasıw jumıs tartiplerdi, drayverlar ham portlardın qáliplesiwi tartiplerdi menen zárúriyattan azad qliadı. Tar,aq OS lardıń tiykarǵı wazıypası paydalanıwshıǵa tarmaq resurslardan onimli paydalaniw imkaniyatın oz kompyuterinde islew menen bul ulıwmalıq resurslarǵa erkin murajat qiliwdi támiynleydi. Paydalanıwshıga resurs jiynaǵI, simvolli adresli biliw bul resursqa sorawdı qalıpletiriwge alıw ham ameliy islew beriw boladı. Bul jaǵdayda paydalanıwshı onıń máselesi (tapsiriǵi) tarmaqtiń qaysi kopmyuterde orinlanǵanin bilmawi hám mumkin.

Kopyuter tarmaǵI kopyuterlardıń hár birine ornatılǵan tarmaq OS lardıń birligin basqarǵan halda isleydi. Tomendegige qarap bul oz kopmyuterlardı avtomat islewdi koz qarastan bir-birlerinen ǵarezsiz rawishte isleytuǵin har qiyli túrdegi OS ( Unix, Net

Ware, Windaws ) esaplanadı. Biraq tarmaqta isleytuǵin qálegen túrdegi OS bul OSlardıń tarmaq bólegin oz ishine alıwi kerek. Bul túrli kopmyuterlerde esaplaw protseslerdiń oz-ara tasır etiwshini payda qiliw hám tarmaq paydalanıwshıları arasında uliwmali resurstiń boliniwi ushın komunikacion pratakollardıń maslastirilǵan toplami esaplanadı.

4.3. tarmaqta oz ara islewdiń programali modulları

4.1-súwrette tarmaq OSpayda bolǵan programmali modular súwretlengen:

-avtonom isleytuǵin OS lardıń barlıq wazıypalardı isletetuǵin local resurslardı basqarıwshi baylanısları (protsesler arasında operativ yaddi bolistiriw, esaplaw protseslerdi sholkemlestiriw ham basqarıwshi multiprotsessorli mashinalarda oraylıq protsessorlardı basqarıwshi, sırtqı yaddi basqarıwshi, paydalanıwshı menen interfeys);

-3 dana tiykarǵı tarmaq baylanısları; server bolegi( local resusrslardı ham ulıwmalıq paydalanilatuǵin xızmetlerdi tartiq etedi), klent bolegi (ajratılǵan resurslarǵa ham xızmetlerge ruxsat etiw sorawi bolekleri ham transport bolekleri komunikacion sistema menen birge tarmaq kompyutreleri arasında xabarlardı uzatiliwin támiynleydi) boleklerden ibarat tarmaq vosiytaları.

Tarmaq OS islewi tomendegi tarizde amelge asadı. Jiberiwshi kompyuter diskindegi fyldi qabil qiliwshi kompyuterge jaylastiriw zárúr bolǵanida birinshi kompyuter paydalanıwshısi buyrıqti teredi hám pasılakni jiberedi. (Enter). Paydalanıwshı menen intterfeys buyrıqti qabul qiladı ham oni sol kompyuterdiń klent bolegine jiberdi. Klent bolegi basqa kompyuterdin resusrslarǵa ruzsat etiwge iye bolǵan halda qabil qiliwshi kompyuterdiń server bolegine xabardi jiberdi. Xabar quri qandaydir qozǵalistiń orinlawdiń sholkemlestirilgen buyrıqlardan ibarat bolıp qalmasdan, qandaydir maǵlıwmatlarǵa ( misali fayl maǵlıwmatlarǵa) iye boliwi mumkin.


Tarmaq OS

Lakal resurslardi basqariw wazipalari


Transport wazipalari


Server bo’legi

Transport wazipalari

Kilent bo’legi

Tarmaqda

4.1-súwret. Tarmaq OSnıń funkcional kompanentları

Bir mashimanıń kilent bólegi basqa mashinanıń server bólegi boyınsha xabarlardıń uzatiliwi operatsion dizimlerin tiransport dizimlerin basqaradı.Bul qurılmalar xabarlardı adreslew ,xabarlardı bóleklewge (paketlerge ,kadırlarga)kompyuterlerge bóliw atın sanli adreslerge ózgertiw , xabarlardıń isenimli jetkiziwliwi támiynlew,quramali tarmaqda marshurutlardı aniqlaw kibi wazıypalardı atqaradı tarmaq boyınsha xabarlardı uzatiwda kompyuterlerdi óz ara islew qagiydaları Ethernet, Token Ring, IP, IPX kibi texnalogiyalardıń kamunikacion pratakollarında qayt belgilep qoyiladı .Tarmaq boyınsha eki kompyuter xabarları almastira alıw ushın olardıń operatsion dizim transport quralları kamunikacion pratakolların qandaydabir ulıwmalıq toplamların quwatlaw kerek .

Diskta óz fayllin jaylastiriw zárúr bolgan qabul qiliwshi kompyuter tarepinde hám bul kopyuterdiń resurlardı ajratilgan ruxsat etiwdi tarmaqdan sorawin alatugin server bólegi bar . Server bólegi tarmaqdan lokal diskqa murajad qiladı hám onıń kataloklardan birinen kórsetilgen fayildi jazadı.Pratakolga muwapiq kórsetilgen xareketlerdińorinlaniwi ushın hár eki kompyuterler arasında ayanatugin bir neshe almasıw signalları talap etiledi.(4.2-súwret) Tarmaqtiń hár bir kompyuteri operatsion dizimdi kilend boleginıń kerek wazıypası ajratilgan faylga sorawdı (basqa mashinada jaylasqan )Lakal fayldan sorawdan (bul mashinada jaylasqan) ajratiw qasıyeti esap lanadı. Eger OSnıń klent bólegi buni ámelge asıralsa ol jagdaydaonıń ózi basqa, ajratilgan mashinaga sorawdı qayta jiberedi (redirect).Tarmaq OSnıń kilend bólegi ushın kóbinese isletiletugin rederektor ati kelip shiqqan bazibir tanis wazıypası bólekshe pragrammali modelde ajratiladı,bul jagdaydaputin kilend bólegi emes tek ,sol model rederektor dep ataladı.


killed

bo’legi

Server

bo’legi

A.kompuyter B.kompyuter
4.2-súwret kompyuterler ortasındagi fayllardı uzatiw
Tarmaq Os nıń klent bolegi resurslarǵa sorawlar formatın ózgertiwdi hám orinlaydi. Klent bolegi OS local boleginde qabil qilinǵan figuradaǵI tarmaq resurslarına ruzsat etiwdi ameliy programmalardan soraw aladı. Tarmaqqa klent bolegi tarepinen soraw talap qilinǵan resurs jaylasqan kompyuterdiń OS server bolek talaplarına mas basqa figura uzatiladı.

Klent bolegi sonday aq server boleginen sorawlardı qabil qiliw ham olardı local formatqa ózgertiriwdi amelge asıradı. Klent boleginıń bunday islew tartibi paydalanıwshı tarepinen tarmaqqa basqa kompyuterlerge murajat qiliwdi sezilerli apiwayilastiradı.

Sonday qilip tarmaqqa OS eki ǵarezsiz, biraq oz-araisletuǵin kompyuterlerden ibarat. Olardıńbiri avtomatik islew beriwshi tártibi, ekinshisi ese tarmaq almasıw protsesinıń támiynleniwine juwap beredi.

4.4 Tarmaq xızmetleri hám tarmaq servisleri

Servis hám klenttin OSnıń bóleginıń birligin hámde tarmaq arqali aniq túrdegi kompyuter resurslarına kire alıwin támiynleniwine tarmaq xızmetleri delinedi. Joqarıda keltirilgen misalda sistemanıń klent hám servis bolegi birlikte tarmaq arqali kompyuterdiń fayl sistemaǵa kire alıwin támiynlewshi xızmetti quraydi.

Tarmaq xızmeti tarmaq paydalanıwshılarǵa birqansha xızmetler toplamin usinis etedi. Bul xızmetler birqansha, tarmaq servisi hám (“service”) dep ataladı. Bul atama texnik ádebiyatlarda “xızmetler” degendi birqansha xızmetler toplamin isletetuǵin tarmaq komponenti, “servis”degende ese bul xızmetler toplaminıń usinis kózde tutiladı. Sonday qilip servis-bul xızmetlerdi jetkezip beriwshi xızmetlerdi tutinıwshısi arasındaǵI interfeysdir.

Hárbir xızmet aniq tarmaq resurslardı turleri ekew bul resurslarǵa aniq ruxsat etiw usilina baylanisli. Milası, baspadan shıǵarıw xızmeti tarmaq paydalanıwshılarına tarmaqtiń printerlerine ruxsat etiw hám paspadan shıǵarıwdi támiynleydi, poshta xızmeti ese axbarot resursları-elektron xatlarǵa ruxsat etiwdin talqin etildi. Resurlarǵa ruxsat etiw pariqlanadı, misali araliq ruxsat etiw xızmeti kompyuter tarmaǵI paydalanıwshı;larǵa telefon kanlai arqali tarmaqtin barlıq resurslarǵa ruxsat etiwdi taǵdim etedi. Aniq bir resursqa, misali p[rinterge ajratılǵan ruxsat etiwdi alıw ushın ajaratılǵan ruxsat etiw xızmeti paspadan shıǵarıw xızmeti menen oz-ara isleydiler. Tarmaq OS ları ushın faylli xızmet hám paspa xızmeti áhemiyetli esaplanadı.

Tarmaq xızmetleri arasında ápiwayi paydalanıwshıǵa emes xatkerge arnalǵan xızmetlerdi ajratip korsetiw mumkin. Olarǵa bul OS isleytuǵin tarmaq kompyuterleri paydalanıwshıları haqqinda maǵlıwmatlar bazasına kiritiwge imkan Bergen xızmetler kiredi. Misali, kataloglar xızmeti quri tarmaqtiń barlıq paydalanıwshıları haqqinda emes onıń barlıq programmali hám apparat komponentleri haqqinda mag;liwmatlar bazasına kiritiwi ushın arnalaladı. Xatkerge servislardı usinis etetuǵin tarmaq xızmetlerine basqa misal tarmaq manitoringi xızmeti esaplanadı. Ol tarmaq trafigin talqilaw analiz qiliwǵa imkan berdi. Qawipsizlik xızmetinıń wazıypasına paroldi tekseriw protsedurasınıń orinlaniwi kiriwi mumkin. Sonıńday tarmaq xızmetlerine zapas kóshiriw hám arxiplaw xızmetleri missal boladı.

OS axirǵi paydalanıwshıǵa, ámeliy máselelerge hám tarmaq xatkerlerine qanshelik keń xızmetler toplamin usinis etiwi tarmaqti qollaw oblasti baylanisli boladı.

Tarmaq xızmetleri oz tabiyati boyınsha “klent-server” sistemeları esaplanadı. Qalegen tarmaq serverine isletiwde tabiǵiy kompyuter yaǵniy sorawlar deregi (klent ) hám sorawlar orinlawshi (server) kopyuterleri bar, ol jaǵdayda qálegen tarmaq xızmeti qurami ekige nosimmetrik bolǵan tutinıwshı hám server boleklerde ibarat boladı. Tarmaq xızmeti hár ekew boleklerdi eki olardan quri bir bolǵan OS boliwi mumkin.

Klent hám servis arasındaǵi prinbsipial pariq sonda, tarmaq xızmeti jumısinıń orinlawda alǵa hámme waqt klent esaplanadı server ese sorawladı passiv kutiw jumısi tartbinde boladı. Misali, poshta server paydalanıwshınıń kompyuterǵa poshtani quri klenten soraw kelgende jetkiziwdi a;melge asıradı .

Servizdiń birt túri hár qiyli túrdegi tutinıwshılar hám túrli islep shıǵarıwshilar menen islewge móljerlenge boliwi mumkin. Bunıń ushın jalǵiz shart-tutinıwshılar hám server ulıwmalıq oz-ara islew standart islew pratakolina quwatlawi kerekligi esaplanadı.

Ámelde OS tarmaq xızmetleri joriy etiliwinıń terenligi menen koriliwine bir neshe jandasıwlar boladı (4.3-súwret)

-tarmaq xızmetleri OS teren ornatılǵan (4.3a-súwret)

-tarmaq xızmetleri qandayda bir tolam korinisindegi qabiqqa birlestirilgen (4.3b-súwret)

-tarmaq xızmetleri jeke onim kórinisinde jetkizip berilgen (4.3v-súwret)

Birinshi tarmaq OS aldinǵI bar bolǵan OS lar hám o;lardıń ustinde qosimsha tarmaq duzilmesine sazlanǵan bolǵan. Bunda local OS tarmaq islew ushın zárúr bolǵan minimum tarmaq wazıypaları kiritilgen.

Buraq kiyinshelik OS jaratiwshiları tarmaq OS da maxsus planlastiriwdi paydali jandasıw dep esaplanadı. Bul OS lar tarmaq wazıypaları sistemanıń tiykarıy modullarǵa ornatiladı, bul olardı isletiwde hám jańaliq kiritiwde apiwayiliqti sonıńday joqarı onimdarliqti támiynleydi. Erger barlıq tarmaq xızmetleri jaqsi integratsiyalanǵan bolsa, yaǵniy OS nıń ajralmas bólegi sipatında qaralsa ol jaǵdayda bundau OS nıń barlıq ishki mexanizmları tarmaq wazıypaların orinlar ushın optimallastiriw múmkin. Microsoft kompaniyasınıń windaws NT OS aynan sol kompaniyanıń LAN MENEGER OS OS/2 lokal OS ǵa usteme qurılma sipatında ornatılǵan bolıp olar salistirilǵanda windaws NT OS ornatılǵan tarmaq uskeneleri esabina onimdarliq hám axbaroti qorǵawdiń joqarı korsetkishin támiynlewi korinedi. Ornatılǵan tarmaq xızmetleri UNIX, NET WARE, OS/2 WARP kibi tarmaq OS lardıń basqa versialarında hám bar.

Tarmaq xızmetleri isletiliwinıń ekinshi variant, olardı qandaydir toplamǵa ( qabiqqa) birlestiriw boladı, onda bunday toplamdiń barlıq xızmetleri oz ara maslastirilǵan boliwi kerek, yaǵniy olar ozlerinıń islewi dawaminda bir-birlerine murajat qiliwi mumkin, ozinıń quraminda ulıwmalıq komponentlerine iye boliwi mumkin ( misali, paydalanıwshılardı autentifikaciyalawdiń ulıwmalıq sistema eki jalǵiz paydalanıwshı interfeysi). Qabiqtiń islewi ushın kompyuter apparatursini basqarıwdiń apiwayi funktsiyalarına orinlaytuǵin hám bul qabiqti quraytuǵin tarmaq xızmetleri orinlaytuǵin ortaliqta isleytuǵin qandaydir avtanom OS nıń boliwi zárúr qabiq ǵarezsiz programmalıq onim bolıp atqa hám versiya nomerge ( tártip ciforǵa ) hám basqa mas xarakteristekalarına iye. Tarmaq qabiqlarına misal sipatında LAN server hám LAN Manegerlerdi korsetiw mumkin sol bir tarmaq qabiǵI OS menen islewi ushın moljellengen boliwi mumkin bul jaǵdayda qabiq sol OS qásiyetlerin esapqa alıp qurıliwi kerek misali, LAN server túrli OS: VAX VMS, OS/400, AIX, OS/2 ustinde islew ushın túrli variantlar bar.

Tarmaq qabiqları kóbinshe tutinıwshı hám server qabiqlarına bólinedi. Tarmaq xızmetlerinıń tutinıwshı bólegi kobirek jaylasqan qabiq tutinıwshı qabiǵi delinedi. Server qabiǵI minimum dárejede eki dana tiykarǵı tarmaq xızmetleri faylli xızmeti hám baspadan shap etiw xızmetleri serverli kompyuterlardan quralǵan. Tapsonday serverli kompyuterlerdin bunday toplami joqarıda aytılǵan NET WARE for UNIX, File and Print serveces for Net Ware onimlerdi isletedi.

Sonday qilip, “tarmaq OS “ ataması ulıwmalıq OS maslasqan islewge qadır tarmaq xızmetleri toplami bolǵan jane bir mánisli atti aladı.

Tarmaq xızmeti isletiliwinıń bólek ónim sipatındaǵi korinisinıń ushınshi usili hám bar. Misali Citrix kompanioyasınıń onimi WIN FRAME programması ajratılǵan basqarıw server Windaws NT ortalıǵında islewi ushın moljellengen. Ol Windaws NT da ornatılǵan Remote Access Server araliq paydala aladı serverdiń imkaniyatların toltiradı. Net Ware ushın uqsas xızmet Net Ware Connec programmanıń óniminde kózde tutılǵan.