Mamleketlik universiteti jumanov m. A

6
) m/s, suwdagi duzlar mugdari 300— 500 mg/1.
Bul regionlar ushm 
Cladophora glom erata
ham 
Diatoma,
Synedra, Vaucheria, Chara
siyaqli suw otlan wakillerinin turleri 
xarakterli esaplanadi.
4. Shol regioni 
teniz betinen 500 m biyiklikke shekem bolip, 
bul jerde tiykarman kishkene daryalar, ulken daryalardm tomengi 
bolimi, koller, jasalm a suw hawizleri ushixasadi. Suwlardin 
temperaturasi ja z mawsimlerinde 15-20°C 
tan 40-43°C qa 
shekem (kolmekler, sail atizlari, hawizler) koteriledi. Suwdm 
timqhgi daiya ham kanallarda 3-4 (10) sm den 2-2,5 m ge shekem 
(suw saqlagish), duzlar mugdari 300-700 mg/1 den 4-7 g/1 ge 
shekem (betonlangan). Bul aymaq suw hawizlerinde qis 
mawsiminde de jaylaw ham taw aymaqlanna say turler 
ushiraspaydi. Тек aym m jagdaylarda gana suwiq suwlarga say 
turleri ushirap qaliwi mumkin.
Shol regionmm suw hawizleri ushm issi waqitlarda subtropik 
zonalarga xarakterli protokok tarizliler, desmideya, volvoks, 
zignema, peridineya tarizliler wakilleri ken ushiraydi.
3.3. Osimliklerdin temperaturaga beyimlesiwleri
Osimlikler hareketsiz organizmler bolip, olardin issiliq rejimi 
sol jasap turgan ortaliq tabiyati arqali amqlanadi. Olardin 
denesinde turaqli temperatura bolmaydi. Lekin dene issiligi 
ortahq temperaturasi tasirinde oz korinisin tabadi.
Osimliklerdin anatomo-morfologiyaliq ham fiziologiyaliq 
ddzilisleri, temperaturam denede basqariw mexanizmleri, onin 
joqari ham tomengi korsetkishleri organizmdi ziyanli tasirden 
saqlawga qaratilgan. Maselen, suwiq rayonlarda kelte boyli, 
aqqayih, qaraqaragay, arsha ham kedrlerdin jerden bir qansha 
koterilgen shaqalarinin ushlari suwiqtan quwrap qaladi. Sol 
jerlerde, jer bawirlap osken basqa osimliklerdin paqal ham 
shaqalari qardrn astmda qislap, suwiq samal ham tomen 
temperaturadan saqlamp, baharde rawajlamwin dawam etedi. 
Osimliklerdin arqa rayonlarda, tawli ham joqari taw eteklerinde
88

---

pas boyli ham jer bawirlap osiwge iykemlesiwi olardin sol 
jcrlcrde suwiq temperaturadan saqlanip qaliwga imkaniyat beredi.
Shol zonasmm joqari temperaturasi ham lgalliqtifi kemligi 
(Kizilqum, 
Qaraqum) osimliklerde arnawli morfologiyaliq 
lorma-lanmn payda boliwma, japiraq betinin kishi yamasa 
uluwma japuaqsiz (seksewil - Haloxylon amphyllum), ayirim 
nirlerdin bolsa japiraq betlerinin qalin tiikler menen qaplaniwma 
ulip keledi (jiyde - Eleganus angustifolia, shol akaciyasi - 
Ammodendron conollyi). Bul osimliklerdin turli formada boliwi, 
igalliqti saqlaw, joqari ham tomen temperaturada quwrap qalmaw 
(seksewil), tukli japiraqlar bolsa quyash nurin qaytanw ham 
japiraqtm artiqsha qizip ketpewin tamiyinleydi.
Osimliklerdin 
joqari 
ham 
tomen 
temperaturaga 
iykemlesiwine:
• kushli transpiraciya processi;
• denesinde temperaturanm ozgerip turiwmda kletka 
ishindegi plazmlardm qoyiwlasip qalmawm tamiyinleytugin 
duzlardm toplamwi;
• deneden issiliq ham otkir nurlardm otpewinde xlorofildin 
qasiyeti;
• japiraq temperaturasin basqarip turiwda ustica apparatmm 
roli lilken ahmiyetke iye.
Osimlikler denesi quyash nurmm tasiri natiyjesinde qizadi, 
olardin denesindegi temperatura ortaliq temperaturasman joqari 
boladi. B.A. Tixomirovtin korsetiwinshe, Arktika sharayatmda 
iyun aymda hawamn temperaturasi 11,7°C. Sol jerde osetugm 
(Novosieversia glacialis) osimlik giilinin temperaturasi 15,5°C, 
japiraq betlerinin temperaturasi + 19,4°C qa shekem koteriledi.
Goshli, kalm osimliklerde issiliq almasiwi jaman, Maselen, 
sukkulent dene, japiraq, miywe yamasa terek denesi, olardm beti 
menen ishindegi temperatura parqi 20°C tan artiq boliwi miimkin. 
Maselen, AQSh tm Arizon shtati (900 m biyiklik) ortaJigmda 
hawamn temperaturasi 32°C, kaktus (Ferocatus weseixenii) 
denesinin en joqansinda temperatura 42— 45°C, denesinin 
qaptalmdagi tiikshelerinde, olardm jaylasiwma qarap 35—40°C, 
kaktustin 10 sm denesi ishinde bolsa 26°C ga ten bolgan (11- 
siiwret).
89

---

11-stiwret. Osimliklerdin har-qiyli organlarmm temperaturasi 
(V.Larxer, 1978)
Л-tundra osimligi 
(Novosieversia glacialis),
B-kaktus 
(Ferocactus wislisenii
)
Alp tawlari (biyiklik 220 m), hawasmm temperaturasi 22°C. 
Bul jerde osiwshi osimliklerdin (Sempervivum montanum) giil 
japiraqlarindagi temperatura 36°C, denesinin orta bolimindegi 
japiraq betinde 35-36°C, dene - japiraq qoltiqlarinda bolsa 54°C 
ge shekem koterilgen, 
osimliktin 5 sm terehliktegi tamirdin 
temperaturasi 17°C qa ten bolgan.
Ortaliq temperaturasi joqari bolganda, osimlik denesinde 
transpiraciya processi kiisheyip, awizshalar iske tusip, osimlik 
japiraqlarma lgalliq jetkerip berip, olardi artiqsha qizip ketiwden 
saqlaydi, natiyjede olardin temperaturasi 4-6°C, ayinm waqitlarda 
10°— 15°C ga paseyedi.
Hawa bulitli kunlerde japiraqlardm temperaturasi 25°C tan 
10°C ga shekem tomenlep, qorshagan ortaliq temperaturasma ten 
boliwi 
mumkin. 
Quyash 
nurmin 
tusiwi 
menen japiraq 
temperaturasi jane aste aqirm koteriledi.
Ulken terekler ham tik osiwshi terekler sayasmda energiya 
almasiwi juda tar shenberde otedi ham cenozlar betindegi 
temperatura korsetkishine ten boladi. Sayali jerlerde osimlik 
japiraqlari ham shaqalari kiindiz kiishli qizip, quyash nuri ketiwi 
menen tez suwiydi. 
Sayalarda ham olardin atirapindagi 
temperaturamn ayirmashiligi ortasha 2-4°C ti quraydi. Tropikaliq 
togaylarda saya tiisetugm zonanm maksimum ham minimum jilliq
90

---

lemperaturanm 
ayirmashiligi 
12 °C, 
temperaturanin 
kun 
ilawammdagi ozgeriwi menen iyun aymda 4°C, dekabr aymda 
bolsa 10°C ga shekem jetedi. Topiraq betinen 1 m biyiklikte 
temperaturamn jilliq ozgeriw darejesi 9°C, kun dawamindagisi 
bolsa 2-4°C ti quraydi.
Jaqsi temperaturali sharayatta osimliklerdin osiwi tiykarmda 
olardin basekege shidamliligi jatadi. Osimlik denesindegi jana 
shaqalar temperaturamn 10-20°C kenlik shenberinde tez osedi. 
Ortasha zonalarda shaqalardm osiwi temperatura 0°C tan bir 
neshe gradus joqari bolganda baslansa, tropikaliq togaylar ushm 
I2-15°C kerek. Suwiq klimatta erte gulleytugm taw osimliklerinin 
osiw processi temperatura 0°C bolganda baslanadi.
Issi klimatqa iykemlesken osimlikler temperaturanin joqari 
darejesin talap qiladi. Maselen, limon