Manufaktura bu mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali mavjud boʻlmagan sharoitdagi kooperatsiyadir. Manufaktura davrida ishlab chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi

68.Uygʻonish davri (Renessans) — Markaziy Osiyo, Eron, Xitoy (9-12 va 15-asrlar) va Gʻarbiy Yevropada yuz bergan alohida madaniy va tafakkuriy taraqqiyot davri. „Renessans“ atamasi dastlab Italiyadagi madaniy-maʼnaviy yuksalish (14—16-asrlar)ga nisbatan qoʻllanilgan, uni oʻrta asrchilik turgʻunligidan yangi davrga oʻtish bosqichi deb baholaganlar. Renessansning asosiy alomatlari: tafakkurda va ilmu ijodda dogmatizm, jaholat va mutaassiblikni yorib oʻtib, insonni ulugʻlash (qarang Gumanizm), uning isteʼdodi, aqliyfikriy imkoniyatlarini yuzaga chiqarish; antik davr (yunonrum) madaniyatiga qaytib, uni tiklash, boyitish; cherkov sxolastikasidan qutulib, adabiyot va sanʼatda dunyoviy goʻzallik, hayot taronalarini qizgʻin kuylash; inson erki, hurfikrlilik uchun kurashish. Buning natijasi oʻlaroq, ijodiy qudrat va tafakkur kuchini namoyish etadigan ulugʻvor badiiy asarlar, salobatli binolar yaratildi, ilmfan rivojlandi. Italiyada shoir Petrarka va Dante, rassom Jotto, adib va mutafakkirlar Bokkachcho, Ariosto, Tasso, Byome Renessans gʻoyalarining jarchilari boʻlib maydonga chiqsilar. Keyinchalik Michelangelo, Rafael, Shakespeare, Miguel de Cervantes Yevropaning turli mamlakatlarida buni davom ettirdilar. Ammo Renessans, yaʼni Uygʻonish faqat Yevropa hodisasi emas. Dunyo madaniyatini yaxlit olib oʻrgangan olimlarning ishlari shuni koʻrsatdiki, Osiyo markazida joylashgan Movarounnaxr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir necha asr oldin (9—12-asrlar) ulkan madaniy koʻtarilish yuz bergan, ilm-fan, falsafa, adabiyot kuchli rivojlanib, ilgʻor insonparvarlik gʻoyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy va ijodiy faollik gurkiragan. Bu davr dunyo ilmida „Musulmon Renessansi“ (A. Mets) yoki „Sharq Uygʻonishi“ (N. I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda. Sharq Uygʻonish davrida Yevropa Uygʻonish davrining asosiy belgilari mujassam: joʻshqin ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ishlarining amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat beradi. Sharq Uygʻonish davri ham ulugʻ allomalar, qomusiy bilim sohiblari, mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi. Aniq fanlar sohasida Muhammad al-Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Fargʻoniy, Umar Xayyom, Mirzo Ulugʻbek jahonshumul kashfiyotlar qildilar. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Ibn Rushd, Muhammad Gʻazoliy, Nasafiy Aziziddinlarning falsafiy asarlari tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlitlikda tadqiq etilib, yangi qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari kengaydi, fozil jamiyat va komil inson nazariyasi chuqur ishlab chiqiddi. Sheʼriyatda Abu Abdullo Rudakiy, Abulalo alMaarriy, Abulqosim Firdavsiy, Jaloliddin Rumiy, Hofiz Sheroziy, Nizomiy Ganjavip, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy kabi daho ijodkorlar yetishib, oʻlmas asarlar yaratdilar, ishqmuhabbat, qahramonlik, ozodlik va ezgulikni kuyladilar. Miniatyura rassomchiligida bir necha maktablar shakllandi, bunda Kamoliddin Behzod rasmlari yangi ijodiy yoʻnalishga asos soldi. Uygʻonish davri ning yana bir belgisi xalq ruhini ifodalaydigan „Ming bir kecha“, „Kalila va Dimna“, „Qirq vazir“, „Toʻtinoma“, „Sindbodnoma“, „Jomeʼul hikoyot“ kabi qiziqarli sarguzashtlarga toʻla, shavqu zavq qoʻzgʻatadigan asarlarning koʻpaygani, ikkinchi tomondan „Xamsa“larda boʻlganiday, insoniy ideallarni mujassam etgan hikmat va falsafaga boy umumbashariy gʻoyalarning tasvirlanishidir.
Eron va Markaziy Osiyo xalqlari bir necha ming yillik sivilizatsiya tarixiga ega. Zotan, qadimiyati, qad. davlatchiligi boʻlmagan xalqda Uygʻonish davri ham boʻlmaydi. Markaziy Osiyoda 9—13-asrlarda oʻz xalqining qadimiyatiga qaytish, Avesto falsafasini Qurʼon maʼrifati bilan uygʻunlashtirib, qayta tiklashga intilish tasavvuf taʼlimoti, „ishroq“ falsafasida namoyon boʻlgan. Shu asosda turli nazariyalar, taʼlimotlar yuzaga kelib, fikriy xilmaxillik rivojlandi. Tasavvufiyorifona taʼlimotning qaror topishi, tariqatlar ham, aslida, hurfikrlik va inson kamolotiga boʻlgan ishonchning nishonasi edi. Uygʻonish davri vakillari dinga emas, balki dinni sxolastika va jaholat manbaiga aylantirgan kishilarga qarshi kurashganlar.
Tafakkurdagi ikki: akliy (ratsionalizm) va vajdiy (irratsionalizm) yoʻnalish namoyandalari zohiran oʻzaro kelishmay kelgan boʻlsalarda, amalda Yevropa Uygʻonish davrida boʻlganidek, inson ongini bedor etish, uni aqidaparastlik (taqlidchilik) gʻuboridan tozalashda hamkorlik qildilar. Shu bois hurfikrli mutafakkirlar orasida ratsionalist olimlar bilan birga, orif sufiylar ham bor edi.
Sharq Uygʻonish davri vakillari oʻz xalklarining ked. madaniyat bilan birga, yunon vahind xalklari merosidan ham foqdalanishgan. Yunon olimlarining asarlari 8—9-asrlarda arab tiliga tarjima qshshndi, sharxlandi. Aflotun, Arastuni Sharq faylasuflari ham oʻz ustozlari deb hisoblashgan, Plotin qarashlari Ibn alArabiyga taʼsir etib, „vahdatul vujud“ falsafasiga turtki berdi. Biroqyunonlar koʻp fikrlarni qad. osiyoliklardan olganlar. Bu tarix qonuniyati; Abu Rayhon Beruniyning „Kitob attafhim li avoil sinoat attanjim“ asari qoʻlyozmasi (13-asr).yuksalishga shaylangan xalq oʻz madaniyati va oʻzigacha yaratilgan bashariy yutuqlarni oʻzlashtirib, yana yuksaklikka koʻtariladi.
69Aмир Темур ва темурийлар давридаги Самарқандни илм
фан, санъат ва маданият,
маънавият ривожисиз тасаввур қилиш қийин. Амир Темур юксак маданият ва маънавият ҳомийси
бўлгани учун бепоён давлати ҳудудларидан олимлар, шоирлар, мусаввирлар, мусиқачилар, меъморлар, иқтидорли уста, ҳунармандларни Самарқандга чорлайди. Уларга
ғамхўрликқилади. Амир Темурнинг ўзи, хотинлари, ўғил ва набиралари Самарқандда муҳташ
ам мадрасалар, ҳонақоҳлар, боғлар бунёд қилади. Ана шундай қулай шароит туфайли Самарқанд XIV
XV асрларда Шарқнинг улкан илм маданият марказига айланади Амир Темур ва темурийларнинг турли тадбирлари олиму фузалолар, дин пешволари даврасида ўтган. Масалан шахсан Амир Темур олдида катта обрўга эга мантиқ, калом, ҳадис илмининг донишманди Масъуд ибн Умар Тафтазоний (1322
1390) Соҳибқирон сафарларида
доимо ҳамроҳлик қилган
3Темурийлар даврида миниатюра санъати ҳам тез ривожланди. Бу санъат тури қўлёзмаларни
бадиий безаш ишлари билан уйғун ҳолда камол топиб борган. Самарқанд
миллий миниатюра санъати ривожида мус
аввир Абдулҳайнинг хизматлари катта бўлган.
Абдулҳай 1396 йилдан бошлаб Самарқандда яшаган ва кўплаб шогирдлар тайёрлаган. Унинг
шогирдларидан Пир Аҳмад Боғишамолийнинг номи бизга яхши маълум. У Амир Темур барпо
эттирган Боғишамол боғидаги кўшкни безашда и
штирок этган ва боғнинг номини ўзига
тахаллус қилиб олгаn Амир Темур даврида яратилган ноёб миниатюралар бугун Истанбул,
Париж, Лондон, Вашингтон, Санкk Петербург каби шаҳарларнинг музей ҳамда кутубхоналарида сақланмоқда Регистон майдонида олиб борилган археологик тадқиқотлар пайти топилган 60дан зиёд металл буюм X1XV асрлардаги Самарқанд чилангарлик мактаби юксак чўққиларга
кўтарилганини яққол исботлайди. Бу ерда топилган бронза ва мисдан ясалган кўзалар,
офтобалар, лаганлар, косалар, шамдонлар, эшик дасталарнинг сиртига нозик кумуш иплардан
ажойиб нақшлар солганки, улар жилоси билан кишини ҳайратга солади.
Амир Темур даврида Самарқандда заргарлик, шишасозлик, сангтарошлик, темирчилик ҳам
яхши ривож топган. Уларнинг айрим намуналари дунёнинг турли музейларида сақланмоқда

2. 
   70.XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida G’arbiy Evropa mamlakarlarda kapitalistik taraqiyot yo’lining boshlanishi texnika va ilm-fan ahamiyatining oshishi
   

XVII asr oxiridan Evropaning peshқadam mamlaQatlarida tushQunliQQa yuz O`girgan feodal tuzumga қarshi Qurash avj olib Qetdi: odamlar ongida ҳam O`zgarish yuz berdi. Sababi Ғarbiy Evropada yuz bergan aloҳida madaniy va tafaQQuriy taraққiyot davri ―Renessans‖ atamasi dastlab Italiyadagi madaniy –ma`naviy yuQsalish (XIV – XVI asrlar) ga nisbatan қO`llanilgan uni O`rta asrlar ilQ turғunligidan yangi davrga O`tish bosқichi deb baҳolaganlar. Renesansning asosiy alomatlari tafaQQurda va ilmu ijodda dogmatizm, jaҳolat va mutaasibliQni yorib O`tib insonni uluғlash, uning iste`dodi, aқliy – fiQriy imQoniyatlarini yuzaga chiқarish: antiQ davri (YUnon-Rum) madaniyatiga қaytib, uni tiQlash, boyitish, cherQov sxolastiQasidan қutulib, adabiyot va san`atda dunyoviy gO`zalliQ, ҳayot taronalarini қizғin Quylash, inson erQi, ҳurfiQrliligi uchun Qurashish. Buning natijasi O`laroқ, ilm-fan, adabiyot va san`at niҳoyatda rivojlandi. «Uyғonish» termini (frantsuzcha «renessans») yangi madaniyatning antiQ madaniyat bilan aloқadorligini QO`rsatadi. Italiya jamiyatida қadimiy QlassiQ tillarga, қadimiy falsafa, tarix va adabiyotga chuқur қiziқish paydo bO`ldi. Florentsiya shaҳri bu ҳaraQatda ayniқsa Qatta rol‘ O`ynaydi. YAngi ital‘yan madaniyatining iQQinchi nomi, gumanizm deb nomlanadi. O`rta asr mafQurasi diққat marQaziga iloҳiyatni, oxiratni қO`ysa, gumanizm madaniyati insonning O`zini O`z dunyoқarashining diққat marQaziga қO`ydi. Er yuzidagi ҳayot birdan-bir real ҳodisa deb tan olindi. Tabiat bilan insonni e`tirof etish fanning moҳiyatidir, deb e`lon қilindi. XV asrning iQQinchi yarmiga Qelib Evropaning barcha mamlaQatlarida gumanizm Qeng tarқaldi. Italiyaning O`zida, XV asrda, Florentsiyadan tashқarii yana Rimda, Neapolda, Milanda va Venetsiyada Uyғonishning boshқa marQazlari bor edi. O`rta asr davrida uch xil maQtab bor edi: қuyi, O`rta va oliy maQtablar. Oliy maQtab dastlabQi vaқtda «umumiy fanlar» deb atalgan, Qeyin bu nomni boshқasi – universitetlar degan nom surib chiқargan. XVI asrda gumanizm uzilQesil umumevropa madaniy ҳaraQatiga aylanib, O`rta asr sxolastiQasiga juda қattiқ zarba etQazdi. Buning natijasi O`laroқ, ijodiy қudrat va tafaQQur Quchini namoyish etadigan uluғvor badiiy asarlar, salobatli binolar yaratildi. Ilm – fan rivojlandi. Italiyada shoir PetrarQa va Dante, rassom Jotto, adib va mutafaQQirlar BoQQachcho, Ariosto, Tasso, Byome Renessans ғoyalarining jarchilari bO`lib maydonga chiқdilar. QeyinchaliQ MiQelanjelo, Rafael`, SHeQspir, Servantes Evropaning turli mamlaQatlarida buni davom ettirdilar.

Fan va texnika

41
995-yil Gurganj amiri Ma’mun ibn Muhammad ibn Iroq Afrig‘iylar sulolasiga barham berdi. U Kat shahrini bosib oladi va poytaxtni Gurganjga ko‘chirib, o‘zini xorazmshoh deb e’lon qiladi. Uning vorisi Ali ibn Ma’munning taklifi bilan 1004-1005-yillarda Abu Nasr ibn Iroq, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl Masihiy, al-Xo‘jandiy, kimyogar olim Abdu Malik as-Solibiy kabi o‘z davrining o‘nlab buyuk olimlari Gurganj shahriga tocplanishadi. Shu tariqa 1004-yildan boshlab Gurganjda «Dor-ul-hikma va maorift) (ba’zi manbalarda «Majlisi ulamo») nomini olgan ilmiy muassasa to‘la shakllanadi X asr oxiri - XI asr boshlariga kelib Arab xalifaligi siyosiy homiyatida tanazzuliy holatlar kuzatilgan bir vaziyatda an’anaviyvlatchilik zanjiri uzoq asrlar davomida uzilmay kelgan Xorazmbirmuncha barqaror rivojlanish pallasida edi. Xususan, Afrig4iylaran hokimiyatni olgan Ma’muniylar davri bor-yo4g4i 22 yilni tashkiletsa-da, ijtimoiy-siyosiy, madaniy sohalarda o4ziga xos jo 4shqin davrо ldi. Ayni shu qisqa davming 1004-1017-yillari orasida shakllanib,tez sur atlar bilan rivojlangan «Bayt ul-hikma» - «Majlisi ulamo»arqona «akademiyachilik»da misli ko'rilmagan ilmiy salohiyatni lshga s°ldi. Bu hodisa ajdodlarimiz ilmiy dunyoqarash an’analariningс l ildizlaridan dalolat edi. Asrlar osha to‘plangan ilmiy tajribalar,ag od «Bayt ul- hikma»si an’analari tarix taqozosi bilan Xorazm tuprog‘ida yanada yuksak pog4onaga ko4tarildi. Xorazm Ma’mun a "a emiyasi umumbashariy ahamiyatga ega ulkan ilmiy meros qoldirishga erishdi.., Xiva shahrining 2500 yilligiga bag4ishlangan yubiley tantanalanaa О zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. Karimov orazm agi Ma mun akademiyasini qayta tiklash tashabbusi bilan с q l va 1997-yil 11-noyabrda imzo chekkan Farmoniga binoan 4 ^ ' ahrida Ma mun akademiyasi qayta tashkil qilindi. Bu voqea о zbek xalqi madaniy va ma’naviy hayotida muhim o4rin egalladi
.
.......

42 Erta yevropalik mashhur kimyogar Rojer Bekon (1214 — 1292) dunyo mo''jizalarini yaratdi; ular orasida asosiysi porox tarkibidagi moddalar edi. Ushbu ingredientlar mavjud boʻlganda, Yevropalik olimlar, ixtirochilar va kimyogarlar boshqa tozalash jarayoniga ega boʻlgan poroxni yaratishga kirishdilar. Bu poroxga hoʻl modda qoʻshib, keyin uni aralashma sifatida quritishni talab qildi. Bu takomillashtirilgan porox texnologiyasi bilan nemis rohibi Bertold Shvarts 1353-yilda birinchi Yevropa toʻpini ixtiro qildi[33]Yevropaliklar, shuningdek, Xitoy va Yaqin Sharqda ishlab chiqarilgan poroxli oʻqotar qurollarni takomillashtirdilar va Yevropaning ilgʻor metallga ishlov berish usullaridan foydalangan holda kuchliroq va bardoshli miltiqlarni yaratdilar.[34] Ular qurol kamerasidagi gaz taʼsir qiladigan kuch miqdorini qanday hisoblashni oʻrgandilar, bu esa uzoq masofalarga oʻq uzish qobiliyatiga ega qurollarga olib keldi.[34] Yevropadan yaxshilangan porox keyinchalik, 1520-yilda Portugaliya kemasida Xitoyga yetib keldi[35], ammo turk arkebuslari(oʻqotar qurol) Xitoyga portugal kemasidan oldin yetib kelgan boʻlishi mumkin.[36] Usmonlilar va portugallar Xitoyda poroxning asl ixtirosidan yuzlab yillar oʻtib Xitoyga toʻpni, takomillashtirilgan miltiqlarni va boshqa yutuqlarni taqdim etishdi, bu esa poroxning Osiyo boʻylab sayohatini toʻliq doiraga olib keldi.

Yevropada kompas ixtirosi 12—13-asrlarga toʻgʻri keladi. , ammo uning qurilmasi juda oddiy bo'lib qoldi - magnit igna mantarga o'rnatilgan va suv bilan idishga tushirilgan. Suvda o'q bilan mantar to'g'ri yo'naltirilgan edi. XIV asr boshlarida. italyan F. Joya kompasni sezilarli darajada yaxshilagan. U vertikal igna ustiga magnit igna qo'ydi va o'qga engil doira - aylana bo'ylab 16 nuqtaga bo'lingan kangalni biriktirdi. XVI asrda. ular bobinning 32 nuqtaga bo'linishini joriy qildilar va kemaning pitchining kompasga ta'sirini bartaraf etish uchun o'q bilan quti gimbal suspenziyasiga joylashtirila boshladi. 17-asrda kompas yo'nalish o'lchagich bilan jihozlangan - uchlarida diqqatga sazovor joylarga ega bo'lgan aylanadigan diametrli o'lchagich, o'q ustidagi qutining qopqog'ida joylashgan markaz bilan mustahkamlangan.

kompas, yerdagi gorizontal yo'nalishlarni aniqlash uchun qurilma. Dengiz, samolyot, quruqlikdagi transport vositasi harakatlanayotgan yo'nalishni aniqlash uchun ishlatiladi; piyodaning qaysi yo'nalishda ketayotgani; ba'zi ob'ekt yoki nishonga yo'nalish. Kompaslar ikkita asosiy sinfga bo'linadi: magnit kompaslar, masalan, topograflar va sayyohlar tomonidan qo'llaniladigan o'qlar va magnit bo'lmagan, masalan, girokompas va radio kompas.

43b

to liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mag‘iyra ibn Bardazbeh al-Juafiy al-Buxoriy bo‘lib, u hijriy hisobda 194-yil shawol oyining 13-kuni (810-yil 20-iyul)da Buxoro shahrida tavallud topgan. U yoshligidan aql-idrokli, o‘tkir zehn-1 va ma rifatga havasi kuchli boclib, turli ilm-fanlarni, ayniqsa. hadis ilmini egallaydi. Manbalarda ko6rsatilishicha, u o n yos idan boshlab o‘z yurtidagi turli rivoyatchi lardan eshitgan hais ami, shuningdek, Abdulloh ibn al-Muborak va Vakiy kabi olimarmng adis to plamlarini mutolaa qilib, yodlagan, ustozi Shayx DoI^v°yatcbilari haqidagi qizg‘in bahslarda qatnash- ъп- yi i о n olti yashar al-Buxoriy onasi va akasi Ahmad bilan ljozga qara у о 1 tutadi, muqaddas shaharlar Makka va Madinaлi lyorat qi 1 , bir necha yil Hijozda yashab, hadis ilmidan o‘z bilimini У a a os irish maqsadida ocsha paytda ilm-fanning yirik markaz-

Imom al-Buxoriy avlodlarga boy va qimmatli ilmiy meros qo lrgan о lib, u yozgan asarlarning soni yigirmadan ortiqdir.ar an «Al-jome as-sahih», «Al-adab al-mufrad», «At-ta’rix assag iy» «At-ta’rix al-avsot», «At-ta’rix al-kabir», «Kitob al-ilal», arr u vo idayn», «Asomi us-sahoba», «Kitob al-kuna» va bosh- ки* * ° rsa^ s.k mumkin. Buyuk allomaning eng muhim asari,* S * ^Al-jome as-sahih»dir. Bu asar «Sahiyh al-Buxoriy» HaL*11 T 1 an am mas|1hur. Uning gcoyat ahamiyatli tomoni shun- , .1’ mo™ a "®uxoriygacha o4tgan muhaddislar o4z to4plamlariga

44b
Imom Termiziy (824-892). Katta ahamiyatga ega asarlar yaratgan buyuk allomalardan biri - mashhur muhaddis (hadis ilmi olimi) Abu Iso Muhammad Termiziydir. Uning to4iq ismi Abu Iso Muhammad ibn Savra ibn Muso ibn ad-Dahhok as-Sullamiy (umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo4lib qolganligidan ad-Dariyr taxallusi bilan ham atalgan) at-Termiziy bo‘lib, u hijriy hisobda 209 (milodiy 824)-yilda Tennizda, o‘itahol oilada tavallud topdi. Markaziy Osiyolik mashhur olim va tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam’oniy (113/1167) «А1- Ansob» nomli asarida yozishicha, at-Termiziy Bugk (hozirgi Sherobod tumani) qishlogfcida vafot etganligi uchun uning nomiga al-Bug‘iy taxallusi olgan

At-Termiziy qalamiga mansub asarlaming aksariyati bizgacha

yetib kelgan. «Al-jomi’» («Ja’mlovchi»), «Ash-shamoil an-nabaviya»

(«Payg4ambaming alohida fazilatlari»), «Al-ilal fi-l-hadiys» («Hadislardagi og4ishishlar»), «Risola fi-l-xilof va-l-jadal» («Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola»), «At tarix» («Ta’rix»), «Kitob azzuhd» («Taqvo haqida kitob»), «Kitob ul-asmo val-kuna» («Ismlar

va laqablar haqida kitob») kabi asarlar shular jumlasiga kiradi.At-Termiziy ning asarlari ichida eng mashhuri, shubhasiz, «Aljomi’» bo4lib, avval eslatib o4tganimizdek, payg4ambar alayhissalomga doir oltita ishonchli hadislar to4plamlaridan biridir. Ushbu asar ilmiy adabiyot va manbalarda «Al-jomi’ al-kabir» («Katta to4plam»), Al-jomi’ us-sahiyh» («Ishonchli to4plam»), «Jomi’ at-Termiziy» («Termiziy to4plami»), «Sunan at-Termiziy» («Termiziy sunnatlari»)

nomi bilan ham atalib, payg4ambar alayhissalom hayoti va faoliyatiga doir muhim manbalardan hisoblanadi.

45b
Universitet – lotincha «majmua» ma’nosini ham anglatadi. Atama umumiylik ma’nosini berib, unda turli sohalar birlashtirilganligi aks etadi. Bu vaqtga kelib bilimlar hajmi shu darajada ediki, endi ularni o’zlashtirish, ko’paytirish va saqlash uchun bu bilimlar majmuasini ayrim qismlarini yillar davomida o’rganish zarur edi. Jamiyatda ma’lum sohalar uchun mutaxasislar, masalan, huquqshunoslar, shifokoralar, o’qituvchilar tayyorlash uchun maxsus ta’lim tizimi tashkil qilish zaruriyati tug’ildi. Ilmiy darajalar (bakalavr, magistr, doktor) tizimi, umumiy va maxsus fanlarni uzviylikda o’qitish tartiblari ham o’sha davrlarda yaratilib, to bugungi kungacha takomillashib borgan. Darajalarning taqsimlanishi o’z navbatida universitet bosqichlarining paydo bo’lishiga olib keldi. Ko’pchilik universitetlarda ilohiyot, huquqshunoslik va tibbiyot fakultetlari ochilib, ularda ta’lim 10 yil va undan ham ko’proq davom etardi. SHuningdek, G’arbiy yevropa universitetlari o’ziga xos madaniyat makoni bo’lib ham xizmat qildi. Bunda barcha universitetlarda ta’lim umumiy (G’arbiy yevropa uchun) – lotin tilida olib borilishi yetakchi omil bo’ldi. Universitet diplomlarini xalqaro miqyosda tan olish an’anasi ham o’rta asrlarda paydo bo’lgan. Bakalavr, magistr, doktor kabi darajalar tabaqalanishi universitet ta’limining ko’p bosqichlariga mos kelar edi. Ta’limning birinchi bosqichi 7 ta fanni qz ichiga olgan ikki davradan iborat edi:1 davra – trivium (grammatika, notiqlik, mantiq);2 davra – kvadrium (arifmetika, astranomiya, musiqa, geometriya).Oliy maktablar 13 asrda Boloniya, Monpele, Palermo, Parij, Oksford, Salerno va boshqa shaharlarda tashkil topdi. Umuman, ayrim ma’lumotlarga ko’ra, 15 asrga qadar yevropa davlatlarida 60 ga yaqin universitet ochilgan.Universitetlar erkin boshqaruv va moliyaviy mustaqillik huquqlariga ega bo’lib, bu haqdagi yorliq qirol yoki Rim Papasidan olinardi. Universitetlar mustaqilligi uning ichki tartib-qoidalariga, intizomga qattiq rioya qilish bilan mujassamlashtirilgan. O’rta asrlardagi eng yirik universitet Parijda bo’lgan. Unga 1257 yili fransuz qiroli xonadoni ruhoniysi Rober de Sarbon asos solgan. hozirgi kunda dunyoga mashhur Sarbonnarsitetida o’z huquqlari poymol qilinayotganligini ro’kach qilib, 1168 yilda Angliyalik Oksford shahriga ko’chib ketganlar. SHu tariqa Oksford Universiteti vujudga kelgan. 1209 yilda ushbu universitet talabalrining G’alayonlari esa ularning ko’p qismining Kembridj shahriga ketishlariga va Kembridij Universitetiga asos solinishiga sabab bo’lgan.Universitetda alohida fan o’qituvchilari yig’ilib, o’z birlashmalari – fakultetlarini tuzib, unga dekan saylaganlar. Universitet rahbari-rektor o’qituvchi va talabalarning umumiy yig’ilishida saylangan. Germaniyada ham universitetlarning o’ziga xos tizimlari vujudga keldi. Bu universitetlar, birinchidan: ta’lim berish, izlanishlar olib borish va bakalavr, magistr, doktor darajalarini berish huquqiga egadir.

46 b
Evropada so’nggi o’rta asrlar XVI asr va XVII asrning birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bu davrning eng muhim voqeasi – feodal munosabatlarning emirilishi va kapitalistik munosabatlarning paydo bo’lishi hisoblanadi . Angliya va Niderlandiya kabi davlatlarda bu jarayonlar nisbatan jadal rivojlanadi .Kapitalistik munosabatlar paydo bo’lishining asosiy sharoiti ishlab chiqaruvchi kuchlar-ning rivoji va mehnat qurollarining mukammallashishi edi . XVI asr boshlarida hunar-mandchilikning ba’zi sohalarida rivojlanish sodir bo’ladi . Sanoatda suv g’ildiragi toborakeng ishlatila boradi . Antik davrdan boshlab qo’llaniladigan suv tegirmoni o’rniga XIIIasrdan boshlab yuqoridan aylantiriladigan g’ildirak qo’llanila boshlanadi . Bunday g’ildi-rak movutsozlikda , konchilikda , metallurgiyada , qog’oz ishlab chiqarishda tarqala boradi .To’qimachilikda ham rivojlanish kuzatiladi . Yigiruv ishlari takomillashadi . Vertikalto’qimachilik stanoklari takomillashgan gorizontal stanoklar bilan almashtiriladi .Qator Evropa davlatlarida ipak va ip – gazlama ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi . Yan-gi bo’yoqlar tayyorlanib , bo’yash jarayonining o’zi takomillashadi .Konchilik ishlarida va metallurgiyada muvaffaqiyatlarga erishiladi . Mehnat qurollariva qurol– yarog’lar ishlab chiqarish uchun qora metallga ehtiyoj ortishi chuyan, mis,temir, qazib olishni ko’paytirishni talab qiladi . Yer ustidagi foydali qazilmalar bu davrda tugagani uchun , XV asrdan ko’p tarmoqli chuqur shaxtalar qazila boshlangan . O’tga chidamli g’ishtdan katta domna pechkalari qurilib , unga suv g’ildiragi bilan havo purkash tufayli yuqori temperatura hosil qilingan . ( chuyan olingan ) Chuyandan to’p va o’qlar quyilgan . Suv bilan og’ir mexanik bolg’alar haraktga keltirilgan .Kitob bosishning ixtiro qilinganidan keyin tipografiya ishlari rivojlanib ketadi . Bu vaqt-da avtomatik mexanizmlardan prujinali va mayatnikli soatlar ma’lum bo’lgan . XV asrdan pista ko’mir o’rniga toshko’mir ishlatila boshlanadi .Ishchilarning mahorati va ish tajribasi oshishi ham muhim ahamiyatga ega edi . Ishlab chiqarish texnoligiyasi murakkablashuvi bilan mehnat taqsimotining oshishi ixtisoslashuv-ning chuqurlashuviga, yangi kasblarning ajralishiga, ish asboblarining takomillashuviga va mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi .XIV – XV asrlarda kemasozlikda va dengizchilik ishlarida yutuqlar qo’lga kiritiladi .

47 bilet
XVII asrga kelib G. Galiley mexanik harakatni tajriba yoʻli bilan oʻrganib, harakatni matematik formulalar asosida ifodalash zarurligini aniqladi va bu fizika fanining keskin rivojiga turtki boʻldi. U jismlarning oʻzaro taʼsiri natijasida tezlik oʻzgarib, tezlanish hosil boʻlishini, taʼsir boʻlmaganda harakat holatining oʻzgarmasligi, yaʼni tezlanishning nolga tengligini yoki tezlikning oʻzgarmasdan saqlanishini qayd etib, Aristotelning shu masalaga qarashli fikrini, yaʼni taʼsir natijasida tezlik hosil boʻlishini inkor etadi. Keyinchalik Galiley aniqlagan qonun inersiya qonuni yoki Nyutonning mexanikaga oid birinchi qonuni degan nom oldi. 1600-yilda U. Gilbert elektr va magnit hodisalarni oʻrganish bilan shuhrat qozondi hamda Yer tirik magnit ekanligini isbotladi. U kompas magnit milining burilishini Yerning katta magnitga oʻxshashi orqali tushuntirdi, magnetizm va elektrning oʻzaro bogʻlanishini tekshirdi. Galiley mexanikadagi nisbiylik prinsipini ochdi va erkin tushayotgan jism tezlanishi uning tezligi va massasiga bogʻliq emasligini isbotladi. E.Torrichelli yuqoridagi prinsipdan foydalanib, atmosfera bosimining mavjudligini aniqladi va birinchi barometrni yaratdi. R. Boyl va E. Mariott gazlarning elastikligini aniqladilar hamda gazlar uchun birinchi qonun - Boyl-Mariott qonunini yaratdilar. Gollandiyalik astronom va matematik V. Snellius (Snell) bilan R. Dekart yorugʻlik nurining sinish qonunini ochdilar.XVII asr Fizikasining eng katta yutuqlaridan biri klassik mexanikaning yaratilishi boʻldi. I. Nyuton 1687-yilda Galiley va oʻz zamondoshlarining gʻoyalarini umumlashtirib, klassik mexanikaning asosiy qonunlarini taʼriflab berdi. Nyuton tomonidan jismlar holati tushunchasining kiritilishi barcha fizik royalar uchun muhim boʻldi, jismlar tizimining holatini mexanikada ularning koordinatalari va impulslari orqali toʻla aniqlash imkoniyati yaratildi. Agar jismning boshlangʻich vaqtdagi holati hamda harakat davomida unga taʼsir etuvchi kuchlarning tabiati maʼlum boʻlsa, Nyuton qonunlariga asoslangan holda shu jismning harakat tenglamasini tuzish mumkin. Bu harakat tenglamasidan foydalanib, ushbu jismning istalgan vaqtdagi fazodagi oʻrnini, tezlik, tezlanish va fizik kattaliklarni aniqlash mumkin boʻldi. Nyuton sayyoralar harakatlarini tushuntiruvchi Kepler qonunlari asosida butun olam tortishish qonunini ochdi va bu qonun orqali Oy, sayyoralar va kometalar harakatini isbotlab berdi. X. Poygens va G. Leybnis harakat miqdorining saqlanish qonunini taʼrifladilar. XVII asrning 2-yarmida fizik optika asoslari yaratila boshlandi, teleskop va boshqa optik qurilmalar yaratildi. Fizik A. Grimaldi yorugʻlik difraksiyasini, I. Nyuton esa yorugʻlik dispersiyasiik tadqiq qildi. 1676-yilda daniyalik astronom O. Ryomer yorugʻlik tezligini oʻlchadi. Shu davrdan yorugʻlikning korpuskulyar va toʻlqin nazariyalari yuzaga keldi hamda rivoj topa boshladi. I. Nyuton yorugʻlikni korpuskula (zarra)lar harakati orqali tushuntirsa, X. Gyuygens uni faraz qilinuvchi muhit — efirda tarqaladigan toʻlqinlar yordamida tushuntirdi.
Yevropada Uygʻonish davrida Tibbiyot yangidan ravnaq topdi. 16-asrda koʻpgina fanlar, ayniqsa, Tibbiyot, fizika va kimyoning rivojlanishi kasalliklarni davolash, sababini bilishda bu fanlarning qonunlaridan foydalanish imkonini berdi. Xirurgiyada, ayniqsa, jarohatlarni davolashda yangi usullar joriy qilindi. Anatomiyaning asoschisi A. Vezaliy murdani yorib tekshirish bilan odam organizmining tuzilishi va organlar faoliyatini ilmiy jihatdan aniq asoslab berdi. Ingliz vrachi V. Garvey qon aylanish sistemasi haqida asar yaratib, Tibbiyotda yangi boʻlim — fiziologiyaga poydevor qoʻydi. Fizikaning taraqqiyoti natijasida bu davrda mikroskop kashf etiddi va undan Tibbiyotda foydalanila boshlandi. Gollandiyalik olim Antoni Levenguk tomonidan mikroskopiyaning rivojlantirilishi mikrobiologiya sohasining shakllanishiga sabab boʻldi.

17—18-asrlarda sanoatning rivojlanishi natijasida kasb kasalliklari haqidagi soha vujudga keldi. Bunday kasalliklar sababini dastlab rossiyalik olimlar oʻrganib, Tibbiyotga yangi — kasb kasalliklari hamda mex.nat gigiyenasi boʻlimlarini kiritdilar. Keyinchalik tabiiy fanlar va texnika soqasidagi tadqiqotlar doirasi yanada kengaydi. Tabiiy fanlarning yutuklari Tibbiyot taraqqiyotiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi, bemorni obyektiv tekshirish usullari (palpatsiya, perkussiya va boshqalar) va lab. diagnostika asoslari ishlab chiqildi. Klinik tekshiruv natijalarini, murdani yorib tekshirishda olingan maʼlumotlar bilan taqqoslash usuli (A.I. Polunin, N. I. Pirogov va nemis olimi R. Virxov va boshqalar) kasallik belgilari organ va toʻqima hamda hujayralarning tuzilishidagi oʻzgarishlarga bogʻliq ekanligini isbotlashga imkon berdi, bu tadqiqotlar natijasida keyinchalik Tibbiyotning yana bir yangi boʻlimi — patologik anatomiya va gistologiya sohalari vujudga keldi.

...

48-b
eng mashhur yangiliklardan biri, albatta, tank edi. Bu erda birinchi bo'lib ingliz muhandislari va ixtirochilari bo'lgan. Aynan ular 1916 yilda Somme jangida maydonga tushgan birinchi tankni yaratish sharafiga muyassar bo'lganlar. Birinchi tanklar harakatsiz edi va dushman o'tini ushlab turish uchun etarlicha qalin zirhlarga ega emas edi, lekin o'z vaqtida ular texnologiya va urushda yangi so'z bo'ldi."Tank" nomining o'zi inglizcha "sistern", "tank" so'zidan kelib chiqqan, chunki birinchi mashinalar bu narsalarga juda o'xshash edi. Rossiya armiyasida "tub" so'zi ko'proq ildiz otgan.Biroq, unchalik yoqimli bo'lmagan nomga qaramay, zirhli vannalar tezda tan olindi va ularning ishlab chiqarilishi ko'plab yirik urushayotgan mamlakatlarda boshlandi.Birinchi jahon urushida tanklarning rivojlanishi G'arbiy frontda yuzaga kelgan turg'unlikka javob bo'ldi. Harbiy harakatlarning dastlabki oylarida ko'rilgan og'ir talofatlar zirh, o'q otish kuchi va butun er usti harakatchanligini birlashtirgan ushbu yangi turdagi jangovar bo'linmaning rivojlanishiga turtki bo'ldi. Tank dizayni bo'yicha tadqiqotlar Buyuk Britaniya va Frantsiyada, biroz kechikish bilan Germaniyada ham olib borildi.Kembray yaqinida daraxtga qulagan ingliz tanki, Fransiya, 1917 yil.Birinchi jahon urushida tanklar Rustin va Hornsbi Linkoln tomonidan qurilgan va Angliyada ishlatilgan tırtıllı traktorlarning avlodlari edi, 1902 yil.Buyuk Britaniyada Kichkina Villi laqabli birinchi tank 1915 yil avgust va sentyabr oylarida Uilyam Foster & Co tomonidan qurilgan. Mark 1 tankiga aylanadigan yangi dizaynning prototipi 1916 yil 2 fevralda Britaniya armiyasiga namoyish etildi. Maxfiylikni saqlash uchun ishlab chiqarilayotgan yangi jangovar mashinalar "tank" (barrel) deb nomlangan. Bu atama Uilyam Foster zavodidagi ishchilar birinchi prototipni po'lat suv idishiga o'xshashligi uchun "barrel" deb atagani ma'lum bo'lganda tanlangan.

Katyusha" - olov jeti o'rnatish oddiy sub-pulemyot dan: 2-jahon urushi nuqtai turli turdagi qurol olib keldi. kichik qurol, artilleriya, turli aviatsiya, dengiz qurollari, tanklar, bir poda yillar davomida ishlab chiqildi.

Jahon urushi 2 xanjarday qurollar qisqa masofali qurolsiz jang uchun va bir mukofoti sifatida ishlatilgan. Bu taqdim etildi: igna va o'qotar va qisqa namlulu o'qotar yetkazib ponasimon shaklidagi hanjar; har xil turdagi armiyasi pichoqlari; oliy quruqlik va dengiz saf uchun o'q; dlinnoklinkovymi otliq Sabres oddiy va buyurib tuzilishi; Marine

49b
18-asrlarda sanoatning rivojlanishi natijasida kasb kasalliklari haqidagi soha vujudga keldi. Bunday kasalliklar sababini dastlab rossiyalik olimlar oʻrganib, Tibbiyotga yangi — kasb kasalliklari hamda mex.nat gigiyenasi boʻlimlarini kiritdilar. Keyinchalik tabiiy fanlar va texnika soqasidagi tadqiqotlar doirasi yanada kengaydi. Tabiiy fanlarning yutuklari Tibbiyot taraqqiyotiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi, bemorni obyektiv tekshirish usullari (palpatsiya, perkussiya va boshqalar) va lab. diagnostika asoslari ishlab chiqildi. Klinik tekshiruv natijalarini, murdani yorib tekshirishda olingan maʼlumotlar bilan taqqoslash usuli (A.I. Polunin, N. I. Pirogov va nemis olimi R. Virxov va boshqalar) kasallik belgilari organ va toʻqima hamda hujayralarning tuzilishidagi oʻzgarishlarga bogʻliq ekanligini isbotlashga imkon berdi, bu tadqiqotlar natijasida keyinchalik Tibbiyotning yana bir yangi boʻlimi — patologik anatomiya va gistologiya sohalari vujudga keldi.

Energiyaning saklanish va oʻzgarish qonunlari kashf etilishi, organik moddalarning tuzilishi, oʻzgarish va almashinuv yoʻllarini oʻrgana borish biol. va Tibbiyotning taraqqiyotida muhim bosqich boʻldi, fiziologik hodisalarni tushuntirib bergan ilmiy yoʻnalish oʻsha qonunlarga asoslandi.

19-asrning 2 yarmida mikrobiologiya sohasida bir qancha yangiliklar yaratildi. Epidemik kasalliklardan vabo, oʻlatnit qoʻzgʻatuvchilari va kasallik epidemiologiyasi oʻrganildi, chechak mikrobi aniklandi va unga karshi vaksina tayyorlandi (E. Jenner). Mahoratli vrachlar yordamida butun dunyoda chechakka qarshi emlash rasm boʻldi. Yuqumli kasalliklar sababi turli mikroblar ekanligini L. Paster asoslab berdi va bu kashfiyot asosida kishilarni kuydirgi, quturish kabi yuqumli kasalliklarga karshi emlab, ularning oldini olish usullarini ishlab chiqish imkoniyati tugʻildi. Shu davrda Yevropada bezgak, toshmali terlama (toshmali tif), qaytalama terlama va boshqa yuqumli kasalliklarni qoʻzgʻatuvchi mikroblar topildi. I.I. Mechnikov immunitet haqidagi taʼlimotni yaratdi. Mikrobiologik kashfiyotlar asosida gigiyena fani shakllandi va yuksala bordi. Oʻsha davrda Rossiya va boshqa davlatlarda tashqi muhitning — havo, suv va tuproqning inson organizmiga, shuningdek, ijtimoiy omillar — mehnat, turmush tarzi va ovqatlanish sharoitlarining ishchilar sogʻligʻiga taʼsirini oʻrganish tufayli ijtimoiy gigiyena muammosi ilmiy asoslab berildi.

50 b
Televideniye taraqqiyotida ichki fotoeffektni ochgan (1873) U. Smithning, tashqi fotoeffektning asosiy qonuniyatlarini belgilab bergan (1888) A. G. Stoletovnij, radioaloqani ixtiro qilgan (1895) A. S. Yaoiovning , "katod teleskop" tizimini ishlab chiqqan (1907) va shu tizim boʻyicha lab. sharoitida birinchi marta elektron televizion uzatishni amalga oshirgan (1911) B. L. Rozingning xizmatlari katta. 1928 yilda oʻzbekistonlik ixtirochilar B. P. Grabovskiy va I. F. Belyanskiylar elektronnur yordamida xarakatdagi tasvirni bir joydan ikkinchi joyga uzatadigan va qabul qiladigan "radiotelefot"ni yaratdilar. Televideniye elektron tizimlari amalda 1920—40-yillarda ishlab chiqarilgan asboblardan foydalanishga asoslangan. BungaB. K. Zvorikin va F. Farnsuort (AQSH), K. Svintov (Buyuk Britaniya), A. A. Chernishev, S. I. Katayev, A. P. Konstantinov, B. L. Rozing , P. V. Timofeyev, P. V. Shmakov (SSSR) va boshqa olimlar katta hissa qoʻshishgan.

Televizion tasvirlar 3 jarayonda uzatiladi: 1. Uzatuvchi obyekt chiqargan yoki qaytargan yorugʻlikni elektr signallariga aylantirish; 2. Elektr signallarini aloqa kanallari boʻyicha uzatish va qabul qilish; 3. Elektr signallarini obyektning optik tasvirini hosil qiluvchi yorugʻlik impulslariga aylantirish. Uzatishda tasvir elementlarini elektr signallariga, qabul qilishda uzatilgan signallarni tasvir elementlariga ketma-ket aylantirish jarayoniga tasvirlarni tiklash deyiladi. Tasvirlarni analiz va sintez qilish jarayonlari sinxron hamda sinfaz boʻlishi kerak. Televizion koʻrsatuv tizimida chiziqlisatr yoyilma qabul qilingan; bunda hosil qilinadigan tasvir kadri gorizontalsatr strukturaga ega boʻladi. Tiklashning sinfazligini saklash uchun har qaysi satr va kadr oxirida sinxronlovchi impuls uzatiladi. Shu bilan televizion stya oʻz taʼsir zonasidagi barcha televizorlardagi tiklanishlarni boshqaradi. Televideniyeda optik tasvirlarni hosil qilish va tiklash jarayonlari texnik jihatdan asosan vakuumli elektronnurli trubka yordamida amalga oshiriladi.