Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

 

 

Tayanch so’z va iboralar: Iqtisodiy geografik o’rin tushunchasi. tabiyi-

geografik o’rin tushunchasini.Geografik o’rin geostrategik mazmui. O’rganilayotgan 

ob’ektning mikro, mezo va makro geografik o’rni borligi.Turli bosqichdagi o’rinlarni 

---

 

20 

bir-biri bilan bog’liqligi, mezogeografik o’rnidan foydalanish. Geografik o’rin 

geostrategik mazmui.     

          

  

         

Iqtisodiy  geografik  o’rin  ham  fanimizning  asosiy  tushunchalaridan  biri 

bo’lib,uni yaxshi tahlil qila olish (magzini.chaqish)  o’rganilayotgan ob’ektni nima 

uchun shu yerda joylashganligi, hozirgi holatga qanday erishganligi hamda unyng 

kelajagi to’g’risida mukammal va to’liq ma’lumot beradi. Bu tushunchada, eng 

avvalo, ob’ekt qaerda joylashganligi (o’rni), uning boshqa qo’shni ob’ektlar bilan 

qanday munosabatda ekanligi muhim ahamiyatga ega.   

         Ma’lumki, geografik o’rin bir necha hil hududiy bo’ladi. Masalan, shahar yoki 

rayonning koordinatalarini (geografik uzoqlik va kengligi) aniqlash - bu ularning 

matematik geografik o’rnidir. "Sverdlovsk shahri Urapda, Gazli Qizilqumda 

joylashgan" - degan iboralar sof holda tabiiy geografik o’rinlar hisoblanadi. Ushbu 

misolimizdan Sverdlovsk qadimgi Ural tog’ sistemasida joylashgailigi yoki qudratli 

metallurgiya va mashinasozlikka ega bo’lgan iqtisodiy rayonda joylashganligi, Gazli 

esa  Qizilqum cho’lida o’rnaShganligi va  Buxoro  viloyatining  "resurs" 

shaharchalaridan biri ekanligi ma’lum bo’ladi. 

Matematik geografik o’rin, tabiiy geografik o’rin,  tashqi geofafik o’rin 

tuShuichalari ayni bir mazmunga ega emas, shu bilan birga o’rganilayotgan rayon 

yoki mamlakatning boshqa mamlakatlarga nisbatan tutgan o’rnini aniqlash bu uning 

siyosyy geografik o’rni to’g’risida ma’lumotga ega bo’liShdir. SHahar yoki 

rayonlarning harbiy-geografik o’rni to’g’risida ham so’z yuritish mumkin. 

Shuningdek, ekologik geografik o’rin ham bor; u ma’lum hududning ekologik 

jihatdan xavfli bo’lgan joylarga nisbatan joylaShganligini bildiradi. Masalan, 

Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm viloyati va qisman Buxoroning ekologik 

geografik o’rni yaxshi emas. Ular global tus olgan Orol ekologik o’chog’iga yaqin 

turishadi. 

Iqtisodiy geografik o’rin tushunchasini mukammal ravishda N.N.Baranskiy 

ishlab chiqdi va fanga kiritdi. Keyinchalik bu nazariya I.M.Maergoyz, 

V.V.Pokshiilevskiy, O.A.Konstantinov,  R.M.Kabo, Yu.G.SauShkin, G.M.Lappo, 

T.I.Raimov va boshqa olimlar tomonidan har tomonlama rivojlantirildi. 

Iqtisodiy geografik o’rin deganda biz o’rganayotgan ob’ektning (qaysi bir 

hududning - shahar, rayon yoki mamakatning) o’z atrofida, undan tashqarida 

joylashgan geografik ob’ektlarga nisbatan tutgan o’rni va bu ob’ektlarni uning 

rivojlantirishga  tashqi jihatdan ta’sir ko’rsatishini tuShupamiz. Bundan quyidagi 

asosiy fikrlar kelib chiqadi: 

1. Iqtisodiy geografik o’rin tushunchasida so’z, eng avvalo, uning tashqi 

hududiy munosabatlari haqida boradi. Ob’ektning o’zi, uning ichki tuzilishi esa ayni 

paytda ahamiyatga ega emas. Masalan, O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni 

to’g’risida so’z yuritilganda, uning yaqin va uzokda joylashgan geografik ob’ektlarga 

nisbatan o’rganiladi, respublikaning o’zining ichki hududiy tuzilmasi (qaerda yirik 

shaharlarning, magistral yo’llar yoki vohalar joylashganligi) bizni ayni paytda 

qiziqtirmaydi. 

2. Iqtisodiy geografik o’rin tushunchasida tashqarida yotgan geografik 

elementlarning faqat  tashqi ta’siriga e’tibor qaratiladi. Ammo bu tashqaridagi 

---

 

21 

ob’ektlar dastlabki ko’rinishda tabiiy geografik bo’lsada, ular iqtisodiy geografik 

ahamiyatga ega. Demak, iqtisodiy geografik o’rinda tabiiy geografik elementlarga  

tashqi jihatdan baho berilar ekan. Shu bilan birga, bunday baho berish faqat geografik 

o’rinning ijobiy tomonini qidiriSh emas, balki uning salbiy tomonlarini ham ochib 

berishi lozim. 

3.Iqtisodiy geografik o’rin tushunchasida tashqi iqtisodiy aloqalarning o’ziga 

emas, balki shu aloqalarni rivojlantirish uchun kerak bo’lgan imkoniyatlariga e’tibor 

qaratiladi. Ma’lumki, bu imkoniyatlar to’la amalga oshirilgan yoki hali ulardan 

foydalanilmagan bo’lish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, aloqalarning o’zi emas, 

shu aloqa uchun imkoniyat qidiriladi, joyning salohiyati, funktsiyasi aniqlanadi. 

4. Iqtisodiy geografik o’rin tarixiy tushunchadir. Bir vaqtlar noqulay bo’lgan 

o’rin keyinchalik qulay va, aksincha, qulay bo’lgan o’rin poqulay bo’lib qolishi 

mumkin. Masalan, Angren yoki Bekobod  shaharlarningining iqtisodiy geografik 

o’rni so’nggi yillarda ancha o’zgardi. 

5. Tashqi geofafik o’rin shu ob’ekt atrofida yangi sanoat korxonalarni barpo 

qilish, magistral yo’llarni o’tkazish, yirik foydali qazilma konlarini topish, rekreatsiya 

zonaparini yaratish tufayli yaxshilanib boradi. Ayniqsa, bunday qonuniyat yirik 

shaharlarningda yaqqol namoyon bo’ladi, chunki ular doimo o’z iqtisodiy geografik 

o’rnini yaxshilashga intiladi. 

6.Iqtisodiy geografik o’rin bir necha bo’laklardan (qismlardan) iborat. 

Jumladan, shahar yoki rayonning agrogeografik, demografik, harbiy-geografik, 

ekologik, gidrogeografik o’rinlari to’g’risida so’z yuritsa bo’ladi. Agrogeografik o’rii 

deganda, ob’ektning yirik qishloq xo’jalik rayonlariga nisbatan tutgan  o’rni, 

transport geografik o’rnida asosiy magistral infratuzilma ,  elementlari, demografik 

o’rin deganda esa aholining zich joylashgan rayonlarga nisbatan tutgan o’rni haqida 

ma’lumot olinadi va h.k. Albatta, bu tushunchalar orasida transport geografik o’rin 

ko’proq ahamiyatga ega, chunki joyning asosiy imkoniyatlari (funktsiyasi) aynan shu 

transport-iqtisodiy aloqalar orqali amalga oshiriladi. 

7.Iqtisodiy geografik o’rin bir necha bosqichli bo’ladi. O’rganilayotgan 

ob’ektning mikro, mezo va makro geografik o’rni bor. Shu bilan birga, bu yerda turli 

bosqichdagi o’rinlarni bir-biri bilan bog’liqligini ta’kidlash lozim. Shubhasizki, 

shaharning aynan shu joyda vujudga kelishiga uping eng avvalo mikro-geografik 

o’rni sabab bo’ladi. Agar bu o’rin qulay bo’lsa, shahar bu joyning real imkoniyatidan 

foydalanib, asta-sekin yiriklashadi va mezogeografik o’rnidan foydalanishga o’tadi. 

Shu bilan birga, iqtisodiy geografik-o’rni juda qulay bo’lmagan shaharlarning 

davr o’zgarishi bilan haroba joylaridan qaytadan ko’tarila olmagan (Marv, Eski 

Panjakent, Axsikent, Tuproqqala va h.k.) yoki bir necha bor o’z o’rnini o’zgartirgan  

shaharlarning (Orenburg,  Qozon, Qarshi va boshqalar) ham mavjud. 

Angliyaning Buyuk Britaniyaga aylanishidagi sabablardan biri uning nihoyatda 

qulay transport-geografik o’ringa ega ekanligidir. U dengiz transporti rivojlantirish 

davomida o’zining geografik mavqeidan, ya’ni Atlantika va Shimoliy Muz okeani 

o’rtasida joylashganligidan to’la foydalandi. Ayni bir paytda Germaniyaning 

rivojlantirish biroz kechroq boshlandi. Buning sabablaridan biri, mamlakatning 

Atlantikadan ichkaridaligida, uzoqligida edi. 

---

 

22 

Harbiy-geografik o’rin, ayniqsa, shaharlar uchun harakterlidir. Qadim 

zamonlarda  shaharlarning asosiy vazifalaridan biri-mamlakatni qo’riqlash, hujumdan 

saqpash edi, shu sababli ular tepaliklarda, daryoning baland kirg’og’ida qalalar 

qurilardi; bosib olingan yoki qo’shib olingan joylar yangi shaharlarning bilan 

mustahkamlantirilardi (Vladikavkaz, Yekaterinburg, Krasnodar va h.k). 

Shunday qilib, iqtisodiy-geografik o’rin tushunchasini yaxshi bilish shahar 

yoki rayonlar xo’jaligini, uning tarkibi va yo’nalishini o’rganishda katga yordam 

beradi. Bu xususda iqtisodiy geografik o’rin kategoriyasi  tashqi rivojlantirishdagidek 

o’ziga xos metod, tadqiqot usuli, bilim kaliti hisoblanadi. CHunki, uning yordamida 

nafaqat nima, qaerda, balki nima uchun shu yerda va qanday degan savollarga javob 

olinadi.