maruza. Kirish. Neft va gaz geologiyasi soat

Yerning tuzilishi va xossalari

Qadimgi filosoflar kemalarning yaqinlashishi va uzoqlashishini kuzatish asosida Yer to‘g‘ri shar shakliga ega degan xulosaga kelishgan. XVII asrning oxirlarida fransuz olimlari tomonidan soat millari Janubiy Amerikaning ekvator oldi qismida Parijdagiga nisbatan kuniga 2,5 minut sekin yurishi aniqlangan va mayatnikka yer tortishish kuchining ta’siri Parijda va ekvatorda turlicha bo‘ladi degan xulosaga kelgan. Mashhur olim Isaak Nyuton bu holatni Yer qutblarda siqilganligi va ellipsoid shaklida ekanligi bilan tushuntirdi.

Yerning shakli va o‘lchamlari rus olimlari F.A. Krasovskiy va bashqalar tomonidan aniqlandi. Ularning o‘lchashlariga muvofiq Yer ellipsoid shaklida bo‘lib, aylanish uzunligi ekvatorial radiusda 6378,245 km va qutb radiusda 6356,863 km ni tashkil etadi. Aylanish o‘ki sifatida kichik qutb o‘qi xizmat qiladi. Yuzasining maydoni 510100934 km2, hajmi esa 1083819780000 km3 ga teng. Lekin F.A. Krasovskiy taklif etgan ellipsoid tasvir Yer yuzasining nazariy shaklini beradi holos. Uning topografik yuzasi baland tog‘lar va chuqur okeanlar bilan ellipsoid yuzasidan sezilarli darajada farq qiladi. Yer yuzasining topografik yuzasiga jahon okeani sirtini materiklar osti bo‘ylab fikran davom ettirib hosil qilingan yuzali shakl ko‘prok yaqin keladi. Bunday yuzali shakl faqatgina biz yashab turgan Yer uchungina xos va u geoid deb yuritiladi. Geoidning yuzasi barcha nuqtalarda og‘irlik kuchi yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lib, buning natijasida og‘irlik kuchi tezlanishi qiymatlari bu nuqtalarda bir xil miqdorlarga ega.

Yerning fizik xossalari. Yerning og‘irligini bilish quyosh va quyosh tizimidagi boshqa planetalarning og‘irligini aniqlash imkonini beradi. Yerning og‘irligi nisbiy aniq o‘lchamlar bilan aniqlanganda 5,98(1027 grammga teng. Yerning o‘rtacha zichligini aniqlash uchun uning og‘irligini hajmiga bo‘lish yetarli bo‘ladi. Yerning o‘rtacha zichligi 5,517 g/sm3 ga teng, yer sirti yuqori qatlamida yotgan va burg‘ilash bilan erishilgan chuqurliklarda tog‘ jinslarining zichligi 3-3,3 g/sm3 dan oshmaydi, katta chuqurliklarda moddalarning zichligi 12 g/sm3 gacha yetadi.

Yer sharining fizik xususiyatlaridan biri qadimdan odamlarga ma’lum bo‘lgan magnitlilik xususiyatidir. Odamlar kompasni ixtiro qilganlaridan so‘ng yerning magnitlilik xususiyatini yaxshiroq tekshiradigan bo‘ldilar. Kompas Yevropada XII asrdan boshlab ishlatila boshlangangan. Yer magnitizmini tekshirish ishlari asosan XVIII asrdan boshlangan. Yer shari magnitizmida ikki xil: magnit chetlanishi va magnit og‘ishi xususiyatlari mavjud.

Magnit strelkasining ma’lum joydagi geografik meridiandan chetga burilishiga magnit chetlanishi deb ataladi. Magnit meridiani geografik meridiandan bir oz farq qiladi, u yo sharq, yoki g‘arb tomonga ma’lum burchakda chetlanadi va bu burchak magnit chetlanish burchagi deyiladi. Bir xildagi magnit chetlanish burchaklarini birlashtirgan chiziqqa izogon chizig‘i deyiladi.

Magnit ekvatori bilan magnit qutbi orlig‘idagi masofada magnit strelkasining og‘ish hosil qilgan burchagiga magnit og‘ishi deb ataladi. U magnit kutbida 900, ekvatorda esa 00 bo‘ladi. Yer sharida bir xilda magnit og‘ish burchaklarini tutashtirgan chiziq izoklin deb ataladi. Og‘ish burchagi ekvatordan qutblarga tomon kattalashib boradi va magnit qutbida 900 ga yetadi.

Magnit maydonining o‘zgarib turishiga magnit bo‘roni deyiladi. Magnit bo‘roni yer sharining ichkarisidan va koinotdan keluvchi kuchlar ta’sirida paydo bo‘ladi. Ko‘pincha magnit bo‘ronlari quyosh va undagi portlashlar natijasida, hamda boshqa osmon jismlaridan keluvchi elektromagnit to‘lkinlari bilan uzviy bog‘langan.

Yer sharining havo va suv qatlamidagi issiqlik asosan quyoshdan keladigan issiqlikning yer shari bo‘ylab har xil tarqalishidan paydo bo‘ladi. Yer shari past–baland shaklda bo‘lganligi va doimo o‘z o‘qi hamda quyosh atrofida aylanishi tufayli uning sirtini quyosh nurlari bir tekisda isitmaydi. Ko‘p yillik kuzatishlar quyoshdan keladigan issiqlik yerning qattiq qobig‘iga bir tekis o‘tib bormasligini ko‘rsatadi. Yer qobig‘ida chuqurlik oshgan sari haroratning o‘zgarishini tavsiflash uchun geotermik pag‘ona va geotermik gradiyent kabi tushunchalardan foydalaniladi.