Loyiha barqarorligini tekshirish usulida investitsiya loyihasini amalga oshirish shart-sharoitlari turlicha o’zgartirilganda, ya’ni loyiha stsenariysi turlicha o’zgartirilganda, loyihani amalga oshirish mexanizmi qanday ishlashi va bunda loyihadan kutilayotgan foyda, zararlar va samaradorlik ko’rsatkichining qanday bo’lishi tadqiq qilinadi.
Masala. Quyida berilgan 1 va 2 loyiha ma’lumotlariga asoslanib, ularning barqarorligini tahlil qiling va eng samaralisini tanlang. Bunda ikkala loyiha uchun loyiha muddati – 5 yilni; loyihalarga qo’yilgan investitsiyalar – 100 ming AQSh dollarini; kapitalning bahosi – 10% ni tashkil etadi. Loyihani amalga oshirishda yillar bo’yicha pul tushumi bir xil summani tashkil etadi.
Loyiha
Pul tushumlari, ming AQSh dollari
Optimistik
Eng ko’p bo’lishi mumkin bo’lgan
Pessimistik
1
40
35
25
2
50
40
20
Masalaning yechilishi quyidagicha amalga oshiriladi:
Loyiha-1
T, yillar.
NPV
0
1
2
3
4
5
Optimistik
-100
45
45
45
45
45
71,8
Eng ko’p bo’lishi m.b.
-100
35
35
35
35
35
32,7
Pessimistik
-100
25
25
25
25
25
-5,2
Loyiha-2
T, yillar.
NPV
0
1
2
3
4
5
Optimistik
-100
50
50
50
50
50
89,6
Eng ko’p bo’lishi m.b.
-100
40
40
40
40
40
51,6
Pessimistik
-100
20
20
20
20
20
-24,2
formula bo’yicha variatsiya kattaligini topamiz.
1) Var (NPV) = NPVopt. - NPVpess.= 51,7- (-5,2) = 56,9(AQSh dollari)
2) Var (NPV) = NPVopt. - NPVpess.= 89,6- (-24,2) = 113,8(AQSh dollari)
4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari.
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta’sirini yo’qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo’llardan foydalaniladi.
1. Riskdan qochish - risk bilan bog’liq tadbirlardan voz kechishni (demak, bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi.
2. Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda investor o’z kapitalini riskli tadbirlarga yo’naltirayotganda, risklardan ko’riladigan zararlarni qoplash uchun mablag’i bo’lishi kerak.
3. Riskni uzatish (sug’urtalash) – investor risk havfini kimningdir zimmasiga yuklaydi. Riskni sug’urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni sug’urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati investorning riskdan qutilish maqsadida daromadning bir qismidan voz kechish orqali aks ettiriladi. Bunda investorning risk darajasini “nol”ga tushirish uchun to’lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish mumkin. Ko’p hollarda, sug’urta kompaniyalari moliyaviy risklarni sug’urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to’liq erishishiga xizmat qiladilar.
4. Riskni pasaytirish - ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil etish yo’li bilan yo’qotishlar hajmini qisqartirish hisoblanadi. Ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy oqibatlarini baholash hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatini boshlang’ich baholashni hisobga olish lozim. Bu esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi.
Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo’ladi:
- ortiqcha tavakkal qilish kerak emas;
- risk oqibatlari to’g’risida o’ylash lozim;
- kam narsa uchun risk qilish kerak emas.
1 O’zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, 2019 yil 25 dekabr. 3 – modda.
3 Haydarov N.H. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar investitsion faoliyatidagi moliya-soliq munosabatlarini takomillashtirish masalalari. I.f.d ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.: 2003. 29 b.
4 Маmatov B.S., Xo’jamqulov D.Yu., Nurbekov O.Sh. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. – Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2014. – 23 b.
5 Нешитой А.С. Инвестиции: Учебник. – 4-е изд. – М.: «Дашков и К0», 2006. – С. 13.
6 Шимширт Н.Д., Копилевич В.В., Холодова Е.И. Современная инвестиционная и инновационная политика государства : учебно-методическое пособие. – Томск: Издательский Дом ТГУ, 2016. – C.12.
7 Зайиров Л., Насиров Э., Ханова Н., Асамходжаева Ш. Инвестиции. Учебное пособие. – Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2019. – 448 с.
8 Юзвович Л.И., Дегтярев С.А., Князевa Е.Г. Инвестиции. Учебник. – Екатеринбург: Издательство Уральского университета. 2016. – C. 7.
9 Сабирова Л.Ш., Носиров Э.И. Иностранные инвестиции: Учебное пособие. - М.: Иқтисод-молия, 2016.- 150 с.
10 Шарп У., Александр Г., Бейли Дж. Инвестиции. Пер. с. англ. – М.: «Инфра-М», 1997. – С. 16, 979.
11 Клас Эклунд. Эффективная экономика: шведская модель. – М.: «Экономика», 1991. – С. 96.
12 Ткаченко И.Ю. Инвестиции: учеб. пособие. – М.: «Академия», 2009. – С. 6.
13 Самуэльсон П.А. Экономика: пер. с англ. – М.: «БИНОМ», 1997. – С. 783.
14 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег: пер. с англ. – М.: «Гетос АРВ», 1999. – С. 352.
15 Z. Bodie, A. Kane, A. Marcus. Investments.−10th Edition. McGraw-Hill Education, New York, 2014. р. 1.
16 Кэмпбелл Р. Макконелл, Станли Л. Брю. Экономикс, принципы, проблемы и политика. 2-том. – М.: «Республика», 1992. – С. 388.
17Мертенс А.В. Инвестиции: курс лекций по современной финансовой теории. – Киев: Киевское инвестиционное агенство, 1997. 71 стр.
18 Бочарев В.В. Методы финансирования инвестиционной деятельности предприятий. – М.: «Финансы и статистика», 1998. – С. 6-7. Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. – М.: «Финансы и статистика», 2001. – С. 6.
19 Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирования инвестиций. – М.: «Финансы и статистика», 2001. – С. 16.
20 Бочарев В.В. Методы финансирования инвестиционной деятельности предприятий. – М.: «Финансы и статистика», 1998. – С. 6-7. Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. – М.: «Финансы и статистика», 2001. – С. 6.
21 Multiplikator (ingl.) – ko’paytiruvchi.
22 Akselerator (lot. asselero – tezlataman).
23 Гитман Л.Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: «Дело», 1997. – С. 144.
24 Нешитой А.С. Инвестиции: Учебник. – 4-е изд. – М.: «Дашков и К0», 2006. – С. 14.
25 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.
26 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 3 fevraldagi “2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-6155 sonli farmoni.
27 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.
28 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 3 fevraldagi “2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-6155 sonli farmoni.
29 G’ozibekov D. G’. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: «Moliya», 2003. – B. 45.
30 Qo’ziyeva N.R. Xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar faoliyatini rag’batlantirishning moliya-kredit mexanizmini takomillashtirish yo’nalishlari. Iqt. fan. dok. ilm. dar. olish uchun yoz. diss. avtoref. – T.: BMA, 2008. – B. 11.
31 Xoshimov Q.B. Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni soliqqa tortish va uni takomillashtirish yo’llari. Iqt. fan. nom. ilm. dar. ol. uch. yoz. dis. avtor. – T.: BMA, 2004. – B. 7.
32 O’zbekiston Respublikasining 2019 yil 25 dekabrdagi «Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to’g’risida»gi Qonuni.
33 O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining statistik ma’lumotlari.
34 O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. – T.: «O’ME» Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. – B. 48.
35 Макаревич Л.М. 200 правил бизнеса. – М.: «Дело и Сервис», 2003. – С. 125.
36 Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Страдубцева Е.Б. Современный экономической словарь. 4-изд., перераб. и доп. – М.: «Инфра-М», 2005. – С. 235.
37 Борисов А.Б. Большой экономический словарь. – М.: «Книжный мир», 2005. – С. 126.
38 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni
39 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi «To’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 3594-sonli Farmoni, (1-2-bandlari).
40 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 1 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni
41 Кузнецов А. Свободные зоны и национальная экономика. // «Мировая экономика и международные отношения». – №12. 1990. – С. 24.
42 Рыбаков С.А., Орлова Н.А. Особые экономические зоны в России. – М.: «Вершина», 2006. – С. 248.
43 O’zbekiston Respublikasining 2020 yil 17 fevraldagi «Maxsus iqtisodiy zonalar to’g’risida»gi 604-sonli Qonuni.
44 Данько Т.П.,. Свободние экономические зоны в мировом хозяйстве. – М.: «ИНФРА-М», 1998. – С. 31.
45 Краткий внешнеэкономический словарь-справочник. Под редакцией В.И.Рыбалкин. – М.: «Международные отношения», 1991. – С.82.
46 Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. – М.: «Юрист», 1999. – С. 162.
51 Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilishni faollashtirish. Iqt. fan. nom. ilm. dar. olish uchun yoz. diss. avtoref. – T.: BMA, 2012. – B. 8.
53 Komov A. Analiz sistemi kreditovaniya realnogo sektora ekonomiki. // Russkoe ekonomicheskoe obshchestvo. 2013. №141. S. 8.
54 Aganbegyan A. G. Modernizatsiya realnogo sektora ekonomiki // Dengi i kredit. 2010. № 3. S. 6.
55 Komov A. Analiz sistemi kreditovaniya realnogo sektora ekonomiki. // Russkoe ekonomicheskoe obshchestvo. 2013. №141. S. 10.
56 Aganbegyan A.G. Modernizatsiya realnogo sektora ekonomiki. // Dengi i kredit. 2010. № 3. S. 9.
57 www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar Markazining rasmiy sayti
58 www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar Markazining rasmiy sayti
59 Sobirov A. O’zbekiston Respublikasiga xorijlik investorlarni jalb qilish shakllari. /Iqtisodiyot va ta’lim, 2011 y., 5-son.
60 I.Karimov. 2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. T.: O’zbekiston, 2012 yil, 4-bet.
61 http://www.ved.gov.ru/articles sayti ma’lumotlari asosida
62 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 153.
63 G’ozibekov D.G’., Qoraliev T.M. Investitsiya faoliyatini tashkil etish va davlat tomonidan tartibga solish. – T.: TMI, 1993. – B. 46.
64 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 174.
65 Shu nomdagi firma tomonidan ishlab chiqilgan.
66 Odatda, ekspertlarning umumiy soni taxminan 100 nafardan iborat bo’ladi.
67 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 155-156.
68 Siddiqov A. Sanoat ishlab chiqarishga yo’naltirilgan investitsiya mablag’lari samaradorligi. // «Bozor, pul va kredit», 2004. №7-8. – B. 48.
69 Jadval O’zbekiston Davlat statistika qo’mitasining ma’lumotlari asosida tuzilgan.
70 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 170.
71 Ma’lumot uchun: Yaponiya, Janubiy Koreya va qator G’arbiy Yevropa mamlakatlarida tabiiy resurslarning kamyobligi texnika-texnologiya vositasida ortig’i bilan qoplanadi.
72 Нешитой А.С. Инвестиции: Учебник. – 4-е изд. – М.: «Дашков и К0», 2006. – С. 13.
73 Беренц В., Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвестиций: Пер. с англ. перер. и дополн. Изд-во. – М.: «Интерэксперт», «Инфра-М», 1995. – С. 6.
75 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 3 fevraldagi “2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-6155 sonli farmoni
76 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2021 — 2023-yillarga mo‘ljallangan Investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4937-sonli qarori.
77 A.Uzoqov, E.Nosirov, R.Saidov, M.Sultonov. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O’quv qo’llanma.-T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006.84- bet.
79 A.Uzoqov, E.Nosirov, R.Saidov, M.Sultonov. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O’quv qo’llanma.-T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006.90- bet.
80 G’ozibekov D.G’. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: «Moliya», 2003. – B. 80.
81 Mavzuning nazariy asoslarini tadqiq etilishi natijasida kiritilgan.
82 Mirkin Ya.M. Natsionalniy doklad «Riski finansovogo krizisa v Rossii: faktori, stsenarii i politika protivodeystviya»//Finansovaya akademiya pri pravitelstve RF, 2006.- ss. 47-51. (www.mirkin.ru).
83 Kilyachkov A.A., Chaldaeva L.A. Rinok tsennix bumag i birjevoe delo.-M.: Ekonomist’, 2005.-687 s.
84 Роиз Питер С. Банковский менеджмент. Пер. с.анг. со 2 – го изд. – М.: “Дело Лтд”, 1995. – 768 с.
85 O’zbekiston Respublikasining “Lizing to’g’risida”gi Qonuni, 1999 yil 14 aprel, 2 – modda.
86 А.В.Бусыгин. Предпринимательства. – М.: Дело, 2001. 176с.
88 O’zbekiston Respublikasining “Innovatsion faoliyat to’g’risida”gi Qonuni. 24.07.2020 yil. 3-modda.
89 O’zbekiston Respublikasining “Innovatsion faoliyat to’g’risida”gi Qonuni. 24.07.2020 yil. 4-modda
90 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 17-sonli “Dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari texnologik parkini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror. 10.01.2019 yil
91 2017 yil 30 iyundagi “O‘zbekiston Respublikasida axborot texnologiyalari sohasini rivojlantirish uchun sharoitlarni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5099-son farmoni
92 Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. – М.: «Финансы и статистика», 1996. – С. 227.
93 Шеремет А., Рахман З. Бухгалтерский учет в рыночном экономике. – М.:«Инфра-М», 1996. – С. 135.
94 www.worldfranchisecouncil.org (Jahon banki ma’lumotlari asosida tayyorlandi)
95 Mazkur nizom O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining 2009 yil 22 apreldagi 01/19-18/08-sonli Qarori bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2009 yil 8 mayda 1953-son bilan davlat ro’yxatidan o’tkazilgan.
96 Игорь Забута Гудвилл: методы расчета и обесценение (рус.). Dipifr.info (15 апреля 2010). Архивировано из первоисточника 19 марта 2012. Проверено 26 декабря 2011.
97 Игорь Забута Гудвилл: методы расчета и обесценение (рус.). Dipifr.info (15 апреля 2010). Архивировано из первоисточника 19 марта 2012. Проверено 26 декабря 2011.