Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan
O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tajribasida darslik matni ustida ishlashning
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tajribasida darslik matni ustida ishlashning
quyidagi usullari mavjud: 1. Tushuntirib va izohlab o’qish. 5-sinfda ―Tarixdan hikoyalar‖ni o’rganishda va 6-sinfda ―Qadimgi dunyo tarixi‖ni o’qitishning dastlabki oylarida o’qituvchi butun mavzu yoki uning biror bo’limini goh bayon qiladi va goh darslik matnini o’qib, tushuntirib beradi. O’qituvchi matnni murakkab joylariga kelganda hikoyasini to’xtatib, matnni ovoz chiqarib ohista o’qib beradi, o’quvchilar esa matnga qarab kuzatib borishadi, tushunish oson joylarni o’quvchilarning o’zlariga ham o’qitish mumkin. Tekstni o’qish jarayonidayoq uning mazmunini o’quvchilarning tushunish darajasi tekshiriladi. Qani Rustam aytib bergin-chi, mana bu abzatsdagi «eng qadimgi odamlar kollektivi odamlar to’dasi»— degan jumlani qanday tushunasan? Eng qadimgi odamlarning hozirgi odamlardan farqinichi? O’qituvchi ana shu tariqa savollar berib o’zining bayoni davomida darslik tekstiga tez-tez murojaat qilib, undagi yangi iboralar, terminlarni, qiyin jumlalar mazmunini tushuntirib beradi. Bu bilan o’qituvchi o’quvchilarni darslik tekstini e'tibor berib, tushunib o’qishga o’rgatadi, ularning darslik matnini puxta o’rganib olishning ahamiyatini anglab olishlariga yordam beradi, uyda darslik ustida mustaqil ishlashlariga tayyorlaydi. O’quvchilar tarixiy materialni tushunib, matnni o’qishda ma'lum darajada malaka hosil qilganlaridan keyin matnning eng muhim va qiyin joylarini izohlab o’qishga o’tiladi. Izohli o’qish ham o’qituvchining bayoni bilan birga olib boriladi. O’qituvchining o’z bayoni davomida darslik matnini, xususan matndagi ayrim murakkab joylarni izohli o’qish usuli hamma sinflarda, hatto o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida ham qo’llaniladi. 2. O’qituvchining o’z bayonida o’quvchilar diqqatini darslik matnidagi ayrim jumlalar va iboralarga jalb etadi. Masalan, o’qituvchi 6-sinf ―Qadimgi dunyo tarixi‖dagi «Chorvachilik va dehqonchilikning boshlanishi»—degan mavzuni hikoya qilib berayotganda, darslikning 23- betidagi ―Dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi ibtidoiy odamlar hayotida juda katta ahamiyatga ega bo’ldi», yoki «Qadimgi Misrning tabiati va aholisining mashg’ulotlari»— degan mavzuni hikoya qilishdan oldin, darslikning 40-betidagi «Odamlarning zo’r berib qilgan mehnati tufayli, Nil vodiysining qiyofasi o’zgarib borganligi, Misr odam yashashi uchun deyarli yaroqsiz bo’lgan bir joydan aholisi gavjum bo’lgan dehqonchilik mamlakatiga aylanganligi» haqidagi jumlalarga o’quvchilarning diqqati jalb qilinib, so’ngra ularning ma'nosi tushuntirib beriladi. 3. Darslik matni mazmunini o’zlashtirishda uning har bir paragrafini tahlil qilish va ular ustida o’quvchilarning mulohazalarini uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Masalan, O’qituvchi o’quvchilarga darsda o’tilayotgan paragraf matnida qo’yilgan muammolarni va uning tematik tuzilishiini ajratib berishni topshiradi yoki o’quvchilar oldiga: «mana bu abzatsda nima haqda gapirilgan?» «unga qanday sarlavha qo’ysa bo’ladi?» degan savol qo’yiladi. Bu yo’l bilan o’quvchilar matnni e'tibor bilan o’qib, undagi bosh masalalarni ikkinchi darajadagi masalalardan ajratib olishga, ular asosida reja tuzishga o’rganadi. 4. O’quvchilar bob, paragraf va undagi punktlarni bir-biridan ajrata bilishga o’rgatiladi. O’qituvchi yangi materialni bayon qilishdan oldin o’quvchilarga shu paragraf ichidagi kichik sarlavhalarni o’qishni tavsiya qiladi va darsni bayon qilish rejasi bilan tanishtiradi, ularning mazmuni va ifodalanishidagi tafovutlarning sabablarini izohlab beradi. O’qituvchi o’zining ba- yoni davomida kichik sarlavhalar ichidagi mavzularga takror-takror qaytishi mumkin. Ayniqsa yangi tushunchalarga duch kelingan-da shunday bo’ladi. 5. Darslik matni mazmunini bevosita o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan ishlar. Bu darslik matni ustida olib boriladigan ishning markaziy masalasidir. Bu ishlar matnni tahlil qilish, umumlashtirish, tarixiy faktlarga baho berish, ular o’rtasidagi sabab va boshqa aloqalarni ochib ko’rsatish va ularni taqqoslashdan iboratdnr. Bu ishlar quyidagi metodik usullar bilan: a) har bir paragraf yoki mavzu mazmunining eng muhim masalalari yuzasidan test tuzdirish yo’li bilan; b) o’qituvchi bergan savollarga o’quvchilarning darslik matnidan javob topish yo’li bilan); v) darslik matnidan o’qituvchining xulosasini tasdiqlovchi faktlarni toptirish yo’li bilan; g) darslik matnida bayon etilgan voqealarning bir-biriga o’xshashligini, farqlarini aniqlash yo’li bilan; d) tasdiqlab berishni talab qiladigan vazifalar bilan amalga oshiriladi. 6. Darslik matni ustida ishlashning muhim elementlaridan biri — o’quvchilarni uyda ishlash uchun beriladigan vazifasini bajarishga o’rgatishdir. O’quvchilar bu vazifani muvaffaqiyatli bajarish uchun topshirilgan vazifaning mazmunini va uni bajarish yo’lini yaxshi anglab olishlari shart. Binobarin, o’qituvchi uy vazifasini topshirishda, uning xarakterini belgilashda o’quvchi- larning bilim va malakalarini e'tiborga olishi, har gal beriladigan vazifa oldingidan ko’ra murakkab bo’lishi va shu bilan ularning bilimlari va malakalari oshib borishiga xizmat qilishi lozim. Reja tuzish, shunga muvofiq hikoya qilishga o’rgatish, matn yuzasidan berilgan savollarga javob topish, jadval, sxema, diagrammalar tuzdirish va boshqa xil grafik ishlarni bajarish uy vazifasini ijodiy va mustaqil bajarish namunalaridir. 7. O’quvchilarni darslik matnidan zarur joyni tez topa bilishga o’rgatish ham ta'limning muhim elementidir. 8. O’quvchilarning faol aqliy faoliyatining muhim metodlaridan biri, ularning o’qituvchi bayon qilgan yangi materialni o’zlashtirishda mavjud bilimlarni ishga sola bilishidir. Har bir darsda o’quvchilarni mavjud bilimlardan foydalana bilishga o’rgatish lozim. O’quvchilar olgan bilimlarini esdan chiqarib yubormasliklari uchun vaqti-vaqti bilan ularning e'tibori darslik matniga qaratiladi. 9. Uyda ishlab kelish uchun berilgan topshiriqlarni o’quvchilar qanday bajarganliklarini tekshirishda ma'lum bo’lgan, og’zaki yoki yozma javoblaridagi xatolarni, aniqsizliklarni to’g’rilash uchun ham darslik matniga murojaat qilinadi. Shunday qilib, darslik matni ustidagi ishlar turli xil metodik usullar yordamida, o’qitish jarayonining barcha bosqichlarida — materialni o’zlashtirish, bilimlarni mustahkamlash, o’zlashtirish darajasini tekshirish paytlarida olib boriladi va hokazo. Tarixiy hujjat avvalo, o’qituvchining bayonini konkretlashtirish, chuqurlatish va unga aniqlik kiritish uchun xizmat kiladi, bayonning ishonchli va emotsional bo’lishini ta'minlaydi, o’tmishning yorqin obrazlarini, tarixiy voqealarning yaxlit manzarasini gavdalantirishga, o’rganilayotgan davr xususiyatlarini anglab olishga yordam beradi. Hujjat ustida ishlash o’quvchilarni faktlar va hodisalarni mustaqil ravishda aniqlashga, ularni puxta anglab olib, xulosalar chiqarishga o’rgatadi. Shu bilan birga hujjat ma'lum vaziyatni aniqlashga, uni ahamiyatini bilib olishga, ularning bilish faoliyatini, fikrlashini faollashtiradi, o’quv ishlari faoliyatining yangi usullari bilan qurollantiradi, xujjatni tushunib olish malakasini hosil qiladi. Tarixiy hujjatlar bilan ishlashning yana bir muhim tomoni shundaki, bu ish o’quvchilarni tarixiy tadkiqot metodining elementlari bilan tanishtiradi hamda ularni tarixiy hujjatlarga tanqidiy qarashga o’rgatadi. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida ta'limning yangi mazmuni amalga oshishi munosabati bilan tarix o’qitishda tarixiy hujjatlarning roli yanada oshdi. Yangi dastur asosida yozilgan darsliklar mazmunining asosiy qismini tarixiy hujjatlar tashkil etadi. Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda ham tarixiy hujjatlar bilan ishlash zaruriy bo’lib qoldi. Shuning uchun ham bu ish o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tajribasida ommaviy tus oldi. Darsliklardagi tarixiy hujjatlar har bir sinfdagi o’quvchilarning yoshi, bilim saviyasi, o’sha sinfda o’rganiladigan tarix kursining xususiyatlariga qarab kiritilgan. Shu sababdan darsliklardagi tarixiy hujjatlar o’zlarining harakteri, ko’lami va mazmuni jihatidan bir-biridan farq qiladi. 6-sinf o’quvchilarining yoshi, bilimi va ularning tarixiy hujjatlar bilan deyarli birinchi marta tanishishlarini e'tiborga olib, darslikka asosan hikoya va tavsiflab berish xarakteridagi hujjatlar kiritilgan. ―Qadimgi dunyo tarixi‖ darsligiga kiritilgan hujjatli manbalarni asosan uch guruhga bo’lish mumkin: 1) moddiy madaniyat buyumlari, 2) tasviriy san'at asarlari, 3) yozma manbalar. 1) Moddiy madaniyat buyumlariga — bizgacha saqlanib kelayotgan yoki ilmiy asosda qayta tiklangan burungi mehnat qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat buyumlari, uy-ro’zror anjomlari, turar joylar, qo’rg’onlar, maqbaralar, qadimgi shahar xarobalari va boshqalar kiradi. O’quvchilar mehnat qurollari va boshqalarga qarab, odamlarning mashg’ulotlarini, hashamatli imoratlar va pastqam kulbalar mavjudligini, diniy marosimlarga va kishilarning dafn qilinishidagi rasm- rusumlarga doir topilmalar asosida o’sha zamondagi diniy e'tiqodlarini bilib oladilar. 2) Tasviriy san'at asarlariga — moddiy voqelikni, odamlar va ularning bir-biriga munosabatini hamda ularning tevarak-atrofidagi narsalarni — har xil buyumlarni, geografik muhitni bevosita tasvirlab beruvchi asarlar, odamlarning har xil xudolar, ruh-arvohlar, jinlar, alvastilar, afsonaviy qahramonlar, devlar va hokazolar haqidagi xayoliy tasavvurlarini aks ettiruvchi asarlar kiradi. 3) Yozma manbalarga — qonunlar, buyruqlar, xo’jalik ishlariga doir yozuvlar, shartnomalar, xizmat vazifasiga oid yozishmalar, sud hukmlari, yilnomalar, xronikalar, memuarlar, shahar va mamlakatlar tasvirlab yozilgan asarlar, xatlar va yozuvlar kiradi. Qadimgi dunyo tarixida berilgan bu hujjatli materiallar o’quvchilarni estetik jihatdan tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning har bir yangi bosqichida darsliklardagi hujjatli materiallarning xarakteri o’zgarib, ko’lami ortib va murakkablashib boradi. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish tajribasida tarixiy hujjatlar bilan ishlashning quyidagi ikki usuli, ya'ni tarixiy hujjatlardan o’qituvchining bayonida foydalanish usuli bilan o’quvchilarning matni ustida ishlash usuli qo’llaniladi. O’qituvchi o’zining bayonini aniqlashtirish va uning emotsionalligini oshirish maqsadida hujjatlardan olingan parcha, jumla, ifodalardan, yorqin obrazlar va xarakteristikalardan foydalanadi. Foydalanilgan hujjatlarning hammasining ham manbalarini aytish shart emas, «solnomachilar», «zamondoshlarning» ma'lumotlariga qaraganda degan umumiy iboralar bilan chegaralanilsa kifoya. 8-9-sinf o’quvchilarini ko’proq memuar xarakterdagi materiallar, tarixiy voqealarning zamondoshlari va qatnashuvchilari bergan ma'lumotlar qiziqtiradi. Foydalanilgan tarixiy hujjatning ko’rsatmasi bo’lishi kerak, bu ko’rsatma o’qituvchi bayonining ko’rsatmali va ifodali bo’lishini ta'minlaydi. Tarixiy hujjat o’qituvchi bayonini, bayondagi xarakteristika va chiqarilgan xulosalarni tasdiqlaydi. O’qituvchi darslik yoki xrestomatiyadan olingan hujjatning mazmuni va o’quvchilarning tayyorgarligiga qarab uni tahlil qilishi, sinf o’quvchilariga hujjat yuzasidan savollar berishi yoki umumlashtiruvchi analitik suhbat yordamida tahlil qilishi mumkin. Tarixiy hujjatlar ustida ishlashda o’quvchilar ularni nima uchun xizmat qilishini, tanishilayotgan hujjatlar qachon va kimlar tomonidan yaratilganini, ulardan nimalarni bilib olish mumkinligini tushunib olishlari lozim. Agar hujjatlarda tushunish qiyin bo’lgan terminlar uchrab qolsa, ular doskaga yozib tushuntiriladi, o’quvchilar lug’at daftarchasiga yozib oladi. 5-7-sinf o’quvchilarini ham hujjatlar bilan ishlashga qiziqtirib borish kerak. Masalan, 6- sinfda o’qituvchi o’quvchilar, hozir men sizlarga greklarning Marafon jangida ko’rsatgan qahramonligi to’g’risida mashhur grek shoiri Esxilning «Forslar» nomli asaridan qiziq bir parchani o’qib beraman, eshiting deydi. Tarixiy hujjatlar ustida ishlashning turli usullari bor. 1. O’qituvchi tarixiy hujjatni o’zi tahlil qilib berishi mumkin. 2. Tarixiy hujjatlarni o’qituvchining bevosita rahbarligida o’quvchilar darsda tahlil qilishi mumkin. 3. O’qituvchi o’quvchilarga ma'lum hujjatlarni uyda mustaqil tahlil qilib kelishni topshirishi mumkin. 4. O’quvchilarni kichik guruhlarga bo’lib, har bir guruhda hujjatlar bilan mustaqil ishlashni tashkil etish. Tushunish qiyin bo’lgan murakkab tarixiy hujjatlarni o’qituvchining o’zi o’qiydi, tahlil qilib izohlab beradi. O’quvchilar matnni kuzatib borishadi va o’qituvchining tushuntirishlarini diqqat bilan tinglaydi. Yuqori sinflarda hujjat izoh berib o’qiladi. O’qituvchi hujjat yuzasidan o’quvchilarga savollar berib, muammolar qo’ysa, o’quvchilarning bilish va fikrlash faoliyati faollashadi. VI—VII sinflarda o’qituvchi hujjatni o’zi tahlil qilib beradi, ammo shu bilan birga o’quvchilarni hujjatlar bilan ishlashga ham o’rgatadi. O’qituvchi hujjatlar bilan ishlashning yana bir usulini, ya'ni xujjatlarni o’quvchilar bilan birga tahlil qilish usulini qo’llaydi. Har bir tekstda ham oson va murakkab joylar bo’ladi. Tekstdagi murakkab joylarni o’qituvchining o’zi yoki suhbat yordamida savol-javob yo’li bilan tushuntiradi. Oson joylarini o’quvchilarga mustaqil o’qib o’rganishni vazifa qilib topshirish mumkin. O’quvchilarga ularning bilim va malakalariga yarasha tushunarli hujjatlar tanlab berilgan va hujjatlar ustida mustaqil ishlashni ilgari ham mashq qilib ko’rgan bo’lsalar o’qituvchi vazifalar qilib bergan hujjatlarni mustaqil o’qib, puxta tushunib olishlari mumkin. Lekin bunda ham o’qituvchi bu ishga rahbarlik qiladi, qiyin joylarini o’qituvchi rahbarligida, oson joylarini o’quvchilarning o’zlari mustaqil o’rganadilar. Xo’jalik, yuridik va shu kabi boshqa qiyinroq xarakterdagi hujjatlar o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi. 8-sinfdan boshlab ba'zi darslar soatining bir qismi yoki butun dars hujjatlar ustida ishlashga bag’ishlanadi. O’quvchilarning darsda va uydagi mustaqil ishlariga talab ortib boradi. Tarixiy hujjatlar asosida qisqacha axborot va referatlar tayyorlash, hikoya qilishga tayyorlanish, sxematik plan va boshqa grafika ishlarini bajarish, insho yozish va h. q o’quvchilarning hujjatlar ustidagi mustaqil ijodiy ishlari qatoriga kiradi. O’quvchilarni hujjatlarni o’rganishga qiziqtirish, bunga ularda ishtiyoq uyg’otish kerak. Buning uchun ularga hujjatlar ma'lum davrning moddiy yodgorligi va yangi bilimlarni egallashning muhim manbalaridan biri ekanligini alohida uqtirish lozim. Hujjatni o’rganishda uning kim tomondan, qachon yoki qanday nuqtai nazaridan yaratilganini, usha vaqtdagi mamlakatning ichki va tashqi ahvolini tushuntirib berish zarur. O’quvchilar ―Qadimgi dunyo tarixi‖ning kirish qismida yozma manbalar haqida ma'lum tushuncha hosil qiladilar. Keyinchalik bu tushunchalar har xil yozma yodgorliklarni o’rganib borish, turli muzey va arxivlardagi yozma yodgorliklar bilan tanishish jarayonida aniqlashib, boyib kengayib boradi. Shunday qilib, tarixiy hujjatlar o’qituvchi bayonini aniqlashtiradi, mazmunini chuqurlashtiradi, unga aniqlik kiritadi, ishonarli va emotsional bo’lishini ta'minlaydi, o’quvchilarning bilish faoliyatini, fikrlashini faollashtiradi, bilimlari puxta va mustahkam bo’lishiga yordam beradi, bilim olishning yangi usullari, ilmiy tadqiqotning elementar shakllari bilan tanishtiradi. Badiiy adabiyot obrazlaridan foydalanish o’qituvchi bayoniiing ko’rsatmaliligini ta'minlaydi, uni aniqlashtiradi, o’quvchilar o’tmish haqida jonli tasavvur hosil qiladi. Badiiy adabiyotning roli bu bilan tugamaydi. Ma'lum davrning ijtimoiy hodisalarini real aks ettiruvchi haqiqiy badiiy obraz, tipik obrazlar o’sha ijtimoiy hodisaning mohiyatini ifodalaydi. O’qituvchi bayonida badiiy adabiyotdan olingan namunalar bayonning emotsional bo’lishini ham ta'minlaydi, o’rganilayotgan tarixiy voqealarga nisbatan o’quvchilarda xayrixoxlik, zavqlanish, afsuslanish kayfiyatlarini, nafrat yoki hayrat tuyg’ularini tug’diradi. Tarix o’qitishda foydalaniladigan badiiy adabiyotlarni: 1-o’rganilayotgan davrning adabiy yodgorliklari va 2-tarixiy belletristik asarlaridan iborat ikki guruhga bo’lish mumkin. Adabiy yodgorliklariga tarixiy hodisa va voqealarni o’z zamondoshlari yozib qoldirgan asarlar kiradi. Bu guruhga kirgan asarlar tarix fani uchun o’tmishning o’ziga xos manbai bo’lib xizmat qiladi. Badiiy adabiyot yodgorliklari yozib olingan og’zaki ijodiyot asarlarini: afsonalar, dostonlar, qo’shiqlar, masallar va boshqalarni o’z ichiga oladi. Bunday asarlarning juda ko’pida voqelik qayta-qayta ishlangan, xalq fantaziyasi bilan boyitilgan va bezatilgan bo’ladi. Voqelikni ob'ektiv suratda tasvir qilgan asarlar, yodgorliklar bizgacha yetib kelmagan taqdirda o’zoq o’tmishni, masalan qadimgi Gretsiya tarixini yoritib berishda ana shunday asarlardan ham tanqid g’alviridan o’tkazib foydalaniladi. Gomer davridagi jamiyat tarixi Gomer dostonlaridan va qisman Grek afsonalaridan olingan epizodlarni tahlil qilish asosida ta'riflab beriladi, Badiiy yodgorliklarning asosiy ahamiyati shundan iboratki, ular o’z zamonidagi jamiyatning g’oyasini aks ettiradi va buni o’quvchilarning tushunib olishlariga tarixiy hodisalar va arboblarning yorqin badiiy obrazlarini ravshan tasavvur qilishlariga yordam beradi. Shu bilan birga o’quvchilar badiiy adabiyotning jamiyat hayotidagi roli bilan ham aniq misollarda tanishadilar. Masalan, «Roland haqida qo’shiq» nomli asarda Karlning o’zi va uning jangchilari ideallashtirilib u olib borgan urushlar tarixi buzib ko’rsatiladi. Shu bilan birga, bu asar ritsarlarning mardligi, o’z sen'origa sodiqligi, fidokorligi bilan, shuningdek o’rta asrlar adabiyotining ana shu turi bilan tanishtiradi. «Roland haqida qo’shiq» shu adabiyot turining eng yaqqol namunasidir. Roland uydirma obraz bo’lsada undagi ajoyib fazilatlar o’quvchilarga ijobiy tarbiyaviy ta'sir ko’rsatadi. O’rta asrlarda yaratilgan «Tulki haqida roman» dan shaharliklarning feodallarga munosabatini, ular o’rtasida keskinlashib borayotgan kurashini hamda uni yoritishda hajviyadan qanday foydalanilganligini o’quvchilar tushunib oladi. Qadimgi dunyo va o’rta asrlarda yaratilgan afsonalardan, qahramonlik dostonlari va boshqa adabiy asarlardan tarix darslarida foydalanganda, o’quvchilarni bu asarlarga tanqidiy ko’z bilan qarashga o’rgatib borish kerak. Shuningdek, ularga bu asarlar o’tmishdan qolgan badiiy yodgorliklar ekanligiii, ulardan o’sha davrlarda bo’lib o’tgan voqealarga oid ba'zi ma'lumotlardan foydalanish va qay tariqa foydalanish mumkinligini, bu asarlarning qaysi joyi uydirma va qaysi joylarida real voqelik aks etganini tushuntirish lozim. Belletristik asarlarga — tarixiy romanlar, tarixiy temalarda yozilgan povestlar, o’rganiladigan davr haqidagi badiiy asarlar, hikoyalar kiradi. Bu asarlar tarixiy manbalar, memuarlar va hujjatlar, ilmiy tekshirish ishlari va monografiyalarni o’rganish asosida yozilgan bo’lib, ularda o’tmish voqealari badiiy tasvirlar va badiiy obrazlar orqali ifodalanadi. Belletristika tarix fani uchun hujjatli manba bo’la olmasada, o’quvchilarga o’tmishni aniq tushuntirishda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Tarixiy roman va povestlarni o’qish natijasida o’quvchilarda tarixga qiziqish uyg’onadi. O’rganilayotgan davrga doir adabiy yodgorliklar tarix darslarida ko’pincha dars materialini xulosalash va umumlashtirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Belletristika bayon qilinayotgan o’quv materialini aniqlashtirishga va bayonni maroqli qilishga yordam beradi. O’qituvchi badiiy adabiyotni tanlashda materialning ta'lim-tarbiya jihatidan qimmati tarixiy hodisalarning naqadar haqqoniy real va ilmiy qilib yoritilganligini e'tiborga oladi. O’qituvchi tarix darslarida foydalanish uchun badiiy adabiyotdan: a) o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida dasturida ko’zda tutilgan tarixiy voqealarning tasviriga; b) tarixiy arboblar va xalq ommasi vakillarining obrazlarini, xalq ommasining rolini ko’rsatishga; v) muhim tarixiy voqealar bo’lib o’tgan joylarni va u yerlarning aniq sharoitini tasvirlashga va sh. k. larga bag’ishlangan asarlarni tanlaydi. O’qituvchi o’z bayonida badiiy adabiyotlardan foydalanish bilan birga o’quvchilarning sinfda va sinfdan tashqari badiiy asarlarni o’qishlari ustidan olib boradigan ishlariga doim nazorat qilib boradi. Umuman tarix darslarida ta'limning texnika vositalaridan foydalanish darsning samorodorligini oshiradi. Texnika vositalari o’qitish va o’rganish sifatini ko’tarishga o’quvchilarning o’quv materialini qiziqib o’rganishga va puxta o’zlashtirishiga hizmat qiladi. O’qitishning texnik vositalari (T.S.O) ekran qo’llanmalar ya'ni diafilmlar diapditivlar kodopditivlar, kinofilmlar, radio-teleeshittirishlar kiradi. Texnika vositalarining o’qituvchi quyidagi o’ziga xos o’quv ?o’llanmasi ekanligi haqida uslubchi N.M.Shaxmaev ‖O’rta maktablarda o’qitishning texnik vositalarini qo’llanma didaktik talablar‖ asarida keng aytiladi. Ammo texnik vositalar o’qitish jarayonida o’qituvchining o’rnini bosa olmaydi. Amaliyotda quyidagicha xolat yuz berishi mumkin, ya'ni bitta mavzudagi dars bo’yicha darslikda illyustratsiyalar, devoriy (tablitsa) jadvallar, doskaga sxematik suratlar ishlanishi mumkin, yana bundan boshqa diafilm, kinofilm va boshqa xillari ham bo’lishi mumkin. Masalan: Uyg’onish davri madaniyati haqidagi darsda darslikdagi (rangli) illyustratsiyalar, davriy tablitsalar (Nikiforov D.I.Kartino` po istorii srednix vekov. M., 1970) ‖O’rta asr madaniyati tarixi bo’yicha albom‖dan (Nikiforov D.N.M., 1969) betlar, diafilmlar (XV asrning oxiri-XVII asrning boshidagi ―G’arbiy Yevropa madaniyati‖, ‖Leonardo da Vinchi‖, ‖Muzeylardagi jahon san'ati shidevrlari-9 bo’lim, Italyan o’yg’onish san'ati‖), kinofilm (―Uyg’onish davrining buyuk mohirlari‖. q-bo’lim. M., 1957, 1965) va boshqa radio, teleko’rsatuvlardan ham foydalanish mumkin. ‖Stalingrad jangi‖ diapozitivlarda (Vatan urushi, 4- bo’lim 20 kadr, ‖Volgogradni mudofaa qilish‖ g’0-kadr), ‖Volgadagi jang‖ filmida, 2 bo’lim. M.,1964 jang qatnashchilarining fonozapislarida (tarix bo’yicha fonoxrestomatiya. 999 ―Ulug’ vatan urusha‖) tasvirlangan. Albatta, hech bir darsda bularning hammasini foydalanish imkoniyati yo’q. Demak, nimani tanlash kerak, ular bilan ishlishni qanday tashkil qilish mumkin. Bu savollarga o’qituvchi o’qitish sharoitini va sinfning xususiyatlarini hisobga olib javob beradi. Dastavval bu qo’llanmalarning mazmunligi, qo’layliliga e'tibor berish kerak. Masalan, italyan uyg’onish davrining san'ati bo’yicha darsda ko’proq rangli diapozitivlardan yoki diafilmlardan parchalar deyarli jivopis asarning yaxshi qabul qilish imkoniyatini bera oladi. (O’quv diafilmlari, oq-qora tasvirdagi kinofilmlarda tasviriy materiallar ko’p berilgan bo’ladi, va ularni bu mavzu bilan birinchi bor tanishtirishda qiyinchilik tug’dirishi mumkin). Agarda rangli ekran qo’llanmalari bo’lmasa, D.N.Nikiforov albomdagi tablitsalardan foydalaniladi. Mavzuni uyda mustaxkamlash va takrorlash uchun darslik illyustratsiyalari beriladi. Kinofilmlar esa kelgusi darslarda parchalarda bo’lsa ham qo’llanilishi mumkin. Unda o’quvchilar ulardan yangi bo’lgan tomonlarini anglay olishlari kerak. Ekran ko’rsatmaliligining o’qituvchi uchun eng qo’laylisi bu diafilm va dipozitivlardir. Tarixiy vaqealarni qamrab olish, syujetlarning har xilligi bo’yicha, tasviriy materiallarga boyligi bilan boshqalaridan ustun turadi. Diapozitivlarni ko’rsatish izchilligini o’qituvchining o’zi aniqlab beradi. Kadrlarga tayanib o’qituvchi hikoya qilish, tushuntirish va suhbat o’tkazish mumkin. Agar texnik imkoniyatlar bo’lsa ekranda ikkita kadrni ko’rsatish mumkin. Bunda masalan taqqoslash uchun, o’zgarishlarni aniqlash uchun kerak bo’ladi, aytaylik shaharlarning ko’rinishida, mehnat kurslaridagi har xil tarixiy davrlardagi o’zgarishlar va hokozolarni ko’rsatish mumkin bo’ladi. Maktab amaliyotida kodoskoplardan foydalaniladi. U ekranda yoki sinf doskasida matnlarni, sxematik rasm, chizilma, diagrammani ko’rsatishda qo’llaniladi. Shuningdek, kodoskop bilan ishlashda xonani qorong’ilotmoq talab qilinmaydi. Bu o’quvchilarning materialni nafaqat ko’rishlarini balki matnlardan kerakli joylarini daftarlariga yozib olishlariga ham imkon beradi. O’qituvchi ham o’quvchilar bilan kontaktni yo’qotmaydi. Teleeshitirishlar, kinofilmlar qisqa vaqt ichida keng ma'lumot bera oladi. Ular orqali tarixiy voqealar qatnashchilarining (akterlar ijrosida) jonli ovozini eshita oladi. Telekursatuvlar filmlarga nisbatan (aktual) dolzarblikga ega. Ular orqali ayniqsa o’quvchilar yaqin vaqtlardagi voqealar bilan tanishib boradi. Bularga nisbatan filmlarni ishlashning o’ziga ancha vaqt ketadi. Kinofilmni o’quvchilarga ko’rsatishdan oldin, o’qitiuvchining o’zi uni sinchiklab ko’rib chiqishi va o’rganishi lozim. Tarix o’qitish tajribasida o’quv filmlaridan foydalanishning bir qancha usullari bor: a) o’qituvchi o’z bayonini o’quv filmining eng muhim va yorqin sahifalarini ko’rsatish bilan bog’lab olib boradi; b) 10-15 minutda qisqa o’quv filmlariga bag’ishlab dars o’tkaziladi; v) maxsus kino darslari tashkil etiladi. Hozirgi vaqtda O’zbekiston xalqlari tarixi va boshqa fanlarni o’qitishda teleeshitirishlarning ikki xilidan foydalanilmoqda: 1) sinfda qabul qilish uchun beriladigan ertalabki teleko’rsatuvlar 2) o’qishdan tashqari vaqtdagi teleko’rsatuvlar O’quv teleko’rsatuvlarini qabul qilish uchun maxsus tarix xonasi bo’lishi kerak. Tarix darsida o’quv teleko’rsatuvlarining ikki xil turi qabul qilinadi: a) 15 minutlik teleko’rsatuv b) 30-40 minut davom etadigan yangi materialni bayon qilishga bag’ishlangan tematik teledars yoki takrorlash darsi 2 O’qituvchi darsda kino parcha yoki teleko’rsatuvni ko’rsatganda, ularning bilim berish jarayonidagi funktsiyasini aniq bilish kerak bo’ladi. Murakkab va ma'suliyatlisi, bu kinofilm, teleko’rsatuvlarni mavzu bo’yicha asosiy bilim manbai sifatida qabul qilish ya'ni amalda buni tele ya'ni kinodars deb atashadi. Bunga o’qituvchi ham o’quvchilar ham e'tiborsiz qaramasligi kerak va u katta tayyorgarlikni talab qiladi. Dars oldidan o’quvchilarni ekrandan qanday ma'lumot olishlari kerakligini aytib, tushuntirilib, tayyorlanish ham yaxshi usul. Unda film (ko’rsatuv) ko’rish paytida bajarishlari lozim bo’lgan topshiriqlar berish mumkin. Bunga film bo’yicha savollar, reja tuzish (ular doskaga yozib qo’yiladi) kiradi. O’quvchilar javob izlashi kerak. Ko’rish paytida bunday topshiriqlar ko’pincha yuqori sinf o’quvchilariga beriladi. Ko’rish paytida o’qituvchi muhim kadrlar paytida o’quvchilarning e'tiborini jalb qilib, tanish bo’lmagan terminlarga, geografik atamalarga aniqlik beradi, ismlar, sanalar doskaga yozib qo’iyladi. Shuningdek, teleekran tarix o’qitishda ko’rsatmalilikning samorodorligini yanada oshiradi. Tarix o’qitish tajribasi tele dars g’oyaviy-tarbiyaviy va didaktik jihatdan boshqa ko’rsatmali vositalardan ko’ra ancha qulay va afzal ekanligini isbotladi. Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|