Ma’ruza Mavzu : O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar
Yüklə 499,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 - Ma’ruza Mavzu : O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji. Mustakil Uzbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji. Re j a: 1. O’zbekistonda 1924-1924 yillardagi ma’naviy-madaniy muxit xamda milliy maktab-maorifini joriy kilish borasidagi sa’iy-xarakatlar. 2. Oliy ta’limning shakllanishi va kadrlar iayyorlash muommolari (1917-1924) 3. Turkistonda Milliy davlat chegaralanishi utkazilgandan sung xalk ta’limi va mutaxassis kadrlar tayyorlash muommolari. 4. Mustabid tuzim davrida oliy va urta maxsus ta’lim tizini, fan va madaniyat. 5. Mustakillik va ta’lim tizimida isloxatlar. 6. Uzbekiston Respublikasida «Ta’lim tugrisida»gi Konun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». Tayanch so’z va iboralar: Ilm-fan, olim, madaniyat, mutafakkir, inson kamoloti, tarbiya, ta’lim, algebra, matematika, fikrlar, ijtimoiy qarashlar, falsafiy qarashlar, ijod, ta’limiy-axloqiy asarlar, xulq, odob, bilim, aql. Adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbek pedagogikasi antologiyasi. I jild, T.: «O’qituvchi», 1995, 140 bet. 2. Zunnunov A. O’zbek pedagogikasi tarixi. T.: «O’qituvchi», 1997, 272 bet. 3. Zunnunov A. va boshq. O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. T.: «Fan», 1996, 350 bet. 4. O’zbek pedagogikasi antologiyasi. I jild, T.: «O’qituvchi», 1995, 140 bet. 5. Ma’naviyat yulduzlari (Tuzuvchi M.Xayrullaev). – T.: 2001. – 408 bet. 1. 1917-1924 yilgi fevral vokealari va oktyabr davlat tuntarilishidan sung Markaziy Osiyo xalklarining xayotida-ijtimoiy-siyosiy, iktisodiy, ma’naviy-mafkuraviy, jumladan xalk maorifi soxalarida keskin uzgarish yuz berdi. 2. Turkiston ulkasida milliy demokratik vakillari, mashxur ma’rifatparvar ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng tarmogini yaratish, maktab-maorif borasida zudlik bilan isloxatlarni amalga oshirish yuzasidan bir kaor takliflar ilgari surildi. 3. Shuni ta’kidlash lozimki, xozirgi Uzbekiston xududida podsho xokimiyatining agdarilishi natijasida madaniy xayot va ma’naviyat soxalarida murakkab, ziddiyatli jarayonlar kechdi. Oldingi kariyb ellik yillik mustamlakachilik siyosatisha karamasdan xalk ommasi uz madaniyati, urf-odatlarini saklab, ximoya kilib kelgan. Kup asrlik uzbek milliy madaniyati, kadriyatlari katori yangi shakllar karor topdi. Xalk farzandlari maktab va madrasalarda ta’lim olardilar, kushimcha yangi usul maktablari, rus-turarjoy maktablari, gimnaziyalar faoliyat kursatadi. Gazeta va jurnallar, kutubxonalar, turli milliy jamiyatlar, ziyolilar ma’rifatchilikni rivojlantirdilar. Kutarilgan jadidchilik xarakati ma’rifatchilik va isloxatchilik xarakatlarini kengaytirib yubordi. Jadidchilik 1917 yilga kelib ijtimoiy va moxiyatini islom dinining poklantiruvchi-tarbiyaviy akidalari, milliy urf-odatlarimizning sermazmun va insonparvarlik sifatlari tashkil kildi. 4. Xalk ommasining madaniy an’analari, ma’rifatchiligi, a’naviyati, e’tikodi, milliy urf-odatlari, san’ati, ogzaki ijodiyoti nixoyat darajada sermazmun, kur kirrali,yuksak insonparvarlik goyalari bilan yugirilgan kup asrlik tariximiz maxsuli bulib keldi. Ogir jaroxatlar yetkazilgan bulishiga karamasdan miliy imon-e’tikod va ma’naviyat saklab keldi, axoli turmush tarzining asosini tashkil kildi. Madaniy va ma’naviyatdagi elimiz oldida turgan yagona yul boy merosimizga tayanib, uni inkor kilmasdan yangi sharoit vazifalarini belgilash, jamiyatning barcha katlamlari ishtirokida, xar birining istak-intilishlaridan kelib chikib yuksalish istiklol sari xarakat kilish bulib koldi. Asriy xalk merosi bilan bir katorda ilgor milliy ziyolilar, jumladan, jadidlar yuzaga keltirgan maxrifatchilik kurinishlari bulmish maorif, matbuot, badiiy ijod va boshkalarning axamiyati, kadr-kimmatiga tayanish, tegishli urin berish zarurati xam kuzga tashlanadi. Bu ilgor karashlar, milliy mustakillik va istikbolga yugrilgan yuksak tuygular ulug davlatchilik, kolonial siyosat, feodal-klerikal, konservativ zurovanliklarga karshi kurashda chinikib kamolatga va yuksaklikka tomon intildi. Elimizdagi milliy madaniyatimizni zamonaning ilgor tsivilizatsiyasi, madaniyati maorifi bilan uygunlashtirib davom ettirishga kodir, layokatli ijodiy kuchlar yetishib chikkan va yetishib chikmokda edi. Xalk ommasining ma’rifatini rivojlantirishga intilib kelgani milliy ziyolilarimizga kuch-kuvvat, ilxom bagishladi.. Ammo Uzbekiston xududida ma’naviyat va madaniyat 1917 yildanboshlab murakkab vaziyatni boshlab kechirdi, jiddiy tusiklar va buzgunchiliklarga uchradi. Turkistonni kizil imperiya koloniyasiga aylantirishga kirishgan bolsheviklar kiyosati va amaliyotini xalk ommasi, milliy ziyolilar kabul kilmadilar. Milliy ziyolilar va arboblarning faoliyati keng tus oldi, chukur ijtimoiy- madaniy mazmun kasb etdi. Jadid ziyolilari, ijod axli bulmish Munavvar Kori, Maxmudxuja bexbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat, CHulpon, A.Kodiriy, A.Avloniy, Xamzi, Gozi Yunus Xurshid va boshkalar bilan bir katorda XX asr busagasida tugilgan iste’dodli yoshlar Mashrik yunusova (Elbek), Naim Said, Rafik Mumin, Maxmud Xodiev (Botu), Baxrom Xaydariy va boshka kator ziyolilar madaniyat maorif soxalarida jonbozlik kildilar, ijtimoiy yunaltirilgan ijod bilan shugullandilar. Milliy madaniyatimizning eng kadimgi va yirik markazi bulgan Samarkandda mashxur ma’rifatparvarlar Maxmudxuja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Akobir Shomonsurzoda, Said Axmad (Vasiliy), Saidaxmadxuja Siddikiy, Mardonkuli Shomuxammadzoda zudlik bilan maktab isloxatini amalga oshirish fikri bilan maydonga chikdilar. Ular 1917 yil aprel oydidan boshlab chikayotgan «Xurriyat» gazetasi saxifalarida yangi usulda maktablarning keng tarmoklarini yaratish zarurligi xakida fikrni surdilar. «Anjumani maorif» jamiyatining mablaglariga «rushdiya» maktabi ochildi, unda bepul ukitilar edi. Abdurauf Fitrat biln Kamol SHams bu maktabda ukuvchilarga islom diniy ta’limotini, islom tarixini, musulmon xukukini, turk, arab va fors tillarini, arifmetika, geometriya, geografiya, tabiatshunoslik, tarixini ukitar edilar. Yoz faslida Samarkandning uzida tanikli ma’rifatparvar, shoir va dramaturg Xoji Muin SHukrullo «Tarbiya» maktabi ochdi. 1917 yil fevral bilan oktyabr orasida Turkistonning yirik shaxarlarida turli tillarda dars beriladigan xususiy makiablar ochildi. Lekin uktuvchilar tayyorlash sifati zamoln talablaridan orkada kolganligi sababli ukituvchi kadrlar tayyorlash kurslari xam ochila boshladi. Chunonchi, iyulda Samarkanddagi «Nashri maorif» jamiyatida milliy maktablar uchun ukituvchilar bilan bir katorda axolini ng kambagal tabakalaridan chikkan ukituvchilar xam ta’lim ola boshladi. Kambagallar uchun ukish yaxshi tayyorlangan ukituvchi zarurligini tushunib yetib ukituvchilar seminariyalariga va musulmon maktablariga yuborishni yoklab chikdi. Ana shu davrda illiy xalk ta’limini itashkil etish muammosi aloxida keskin bulib turgan edi. Turkiston ulkasining markazi- Toshkentda 1917 yil 9-15 may kunlari ukituvchilarning 1-ulka kurultoyi bulib utdi. Kurultoyda ma’ruzala kilgan Muvakkat xukumat Turkiston kumitasining a’zosi S. Maksudov, yirik sharkshunos L.Zimin,, Fargona viloyatining maorif buyicha inspektori F. Yegorov maxalliy axoliga ta’lim bei sh ishida rus-tubjoy maktablarining yaroksiz ekanligini isbotlab berdilar. Kurultoy ana shu tipdagi maktabni ona tilida ukitiladigan milliy maktab bilan almashtirish fikrini ma’kullab chikdi. Oradan kup utmay 1917 yili 20 maydan 23 maygacha Toshkntda musulmon ukituvchilarning kurultoyi bulib utdi. Unda asosan musulmon maktablaridagi ukituvchilarning ishi masalasi muxokama kilindi. Kurultoy karorlarida asosan rus- tubjoy maktablarini milliy maktablar blan almashtirish zarurligi kursatib utildi, bu maktablar uch boskichga-kuyi, urta va yukori boskichga bulinishi lozim edi. Boshlangich ta’lim umumiy, majburiy, bepul, olti yillik bulishi kerak edi. Asosan ukitiladigan fanlar orasida islom ta’limoti, asoslari, ona tili, rus tili (4-sinfdan boshlab), arifmetika, tabiatshunoslik, tarix (milliy va rus tarixi), geografiya (umumiy va rus geografiyasi ) xam bor edi. Kurultoyda tashkil etilgan «Musulmon ukituvchilar kengashi (rais-Murod xuja Solixujaev kotii-S.Abdusamatov) rus-tubjoy maktablarini milliy maktablarga aylantirish dasturini ishlab chikdi. Yangi ukuv yili arafasida uning loyixasi Toshkent shaxar dumasi tasdigi takdim etildi. 1917 yil 10 sentyabrdagiDunay majlisida suzga chikkan Munavvar Kori maktabni islox kilish xakidagi «Musulmonlar ukituvchilar kengashi»ning ma’ruzasini takdim kildi va unda musulmon maorif xodimlari-ukituvchilarga nixoyatda extiyoj sezilmokda, deb kursatib utildi. Dumaning dikkat e’tibori yerli axolining farzandlari uchun muljallangan maktablar sonin keskin kupaytirish zarurligi va axolining turli guruxlari urtasida ovropa tipidagi maktablar bir tekisda taksimlanmaganligiga karatildi. SHu mknosabat bilan rus-tubjoy maktablarini milliy maktablarga aylantirish, ularga kushimcha kilib yana 11 ta maktab ochish, musulmon ukituvchilarining maoshini rus ukituvchilarinika bilan baravarlash xamda ikki yillik ukituvchilar kurslari ochish taklif etildi. Dumaning uzok muxokamadan keying rus-tubjoy maktablarini milliy maktablarga aylantirish loyixasini tasdikladi. Lekin turkiston maktablarining 1917 yil fevralida kulga kiritgan erkin rivojlanish imkoniyati bolsheviklar tomonidan otyabrda amalga oshirilgan davlat tuntarishi natijasida ruyobga chikmadi. Oktyabr tuntarishidan sung yangi sovet maktabini tashkil etish vazifasi ilgari surildi. Bu jarayonga komissarliklar tizimida tashkil topgan Maorif xalk komissarligi raxbarlik kilishi lozim edi. Birok ma’lum vaktgacha maktab tarmoklarini boshkarishning eski tizimi xam saklanib kolindi. 1918 yilning martigacha Turkistonda Vasiylik kumitasi mavjud bulib turdi. Kumta ukuv yurtlari tarmoklariga raxbarlikni amalga oshirib, turkiston pedagoglarining manfaatlarini ifodalaydi va maktabni siyosat ta’siridan saklashga xarakat kiladi. Yangi xokimiyat uz navbatida Vasiylik kumitasi va ulkaning barcha ukituvchilarini Xalk Komissarlari Kengashi bilan xamkorlikda ishlashlarini talab kiladi, xamkorlik kilishga javob tarikasida maktab xodimlari maoshini kupaytirishga va ukuv yurtlariga mablaglar ajratishga va’da kildi. Birok ukituvchilar ittifoki Xalk komissarlari Kengashi bilan xamkorlik kilishga istamaganligi sababli ular ish xakini oshirish va maktablarning moddiy a’volini yaxshiash uchun mablaglar ajratmadilar. Buning tustiga mart oyida ma’murlar urta ukuv yurtlarini yopib kuyish xakida farmoish berdilar, bundan maksad navbatdagi ukuv yilining boshlanishiga kadar ularni «yangicha asosarda» tashkil etishdan iborat edi. 1918 yilning 23 martida RSFSR Maorif xalk komissarligi Kengashi Ulka xalk ta’limi kengashini tashkil etish xakida buyruk chikardi. Mazkur Kengash Turkiston xududida xalk ta’limi tizimiga raxbarlik kilishga lozim edi. Joylarda ularning viloyat, shaxar, uezd kengashlari xuzurida xalk ta’limi kengashlari tashkiletildi. Lekin dastlabki kunlardan boshlab turkistonlik ukituvchilar kupchilik kismining manfaatlarini ifodalab, umumdemokratik yulda kattik turdi. Bundan norozi bulgan sovet xukumati va xsuan Maorif xalk komissarligi uzining tor sinfiy maksadlariga amal klib mazkur kengashga nisbatan ajratuvchilik siyosatini amalga oshira boshladi. Bolsheviklarning eski maktabga dushmanligi xususiy ukuv yurtlariga bulan munosabatda ancha keskin namoyon buldi: yangi usul maktablariga yeredit ajratilmadi, ayrim xususiy rus maktablari ma’murlarining farmoishlari bilan yopib kuyildi. Xalk Komisarlii Kengashining 1918 yil 14 maydagi buyruni bilan yagoa umumiy maktabni tashkil etishga kirishildi. Turli tipdagi ukuv yurtari «ular ukishni xolaydiganlar uchun yoshi, millati, kaysi dinga e’tikod kilishidan kat’iy nazar guvoxnomalarsiz barcha maktablarda bepul ukitish joriy etilishini e’lon kildi. 1918 yil iyun oyining urtalarida bulib utgan Umumturkiston xalk ta’limi arboblarining kurultoyida maktabni kayta kurish masalalari muxokama kilindi, unda kommunistlarning oz sonli guruxi «Kurltoyga kommunistik uzak raxbarlik kilishi lozim» deb katiy turib oldi. Uz navbatida musulmon delegatlar guruxi kurultoyni vakolatsiz deb xisblash taklifini kiritdi, chunki Turkiston Resublikasidagi aksariyat kupchilikni tub yerli axoli tashkil etardi, lekin kurultoyda ularning oz sonli delegatlari vakil bulib katnashayotgan edi. Shu munosabat bilan tub yerli millatlar ukituvchilarnin vakillari kurultoyni tashlab chikib ketdilar. Ularga ovropalik ukituvchilarning bir kismi kushildi, bu ukituvchilar uchun bolsheviklarning maktabga xukmronlik kilish kskl makbul emasdi. 1918 yilning urtalaridan boshlab yangi tipdagi maktablarning taz, asorsan mikdor ixatidan usishi kuzga tashlanadi. Turkiston jamiyati axolisining badavlat katlamlaridagi juda kup mikdordagi mablagning tortib olinganligi ulka iktisodiyotini kambagallashtirib kuydi, ayni bir vaktda sovet xokimyatini zarur mablaglar bilan ta’minlandi, buning natijasida maktab kurilishiga raxbarlik kiluvchi Maorif xalk komisarligi 1918 yilda ma’lum darajada kreditga ega buldi. Bolsheviklar ijtimoiy, sinfiy mazmuniga kura yagona maktabni tashkil etar ekanlar, milliy shaklning zarurligini e’tirof etdilar, shu boisdan Turk respublika milliy asosda-ukrain, arman,yaxudiy maktablari va tabiiyki, «Turkistonda milliy turk omasi ustivor bulganligi» uchun xammadan kuprok va birinchi navatda uzbek maktablari tashkil kilindi. 1918 yil martida kolesovchilikning tajavvuzkorligi okibatida ma’rifatchilik jarayonida ilgor madaniy kuchlarga jiddiy talofat yetkazildi. Jadid deb e’lon kilingan 3 mingga yakin ilgor ziyolilar shular katori M. Bexbudiy xam katl etildi. Xorazmda kiktisodiy axvolning ogirlashuvi, ocharchilik madaniyat va maorifning axvoliga salbiy ta’sir kildi. SHu bilan birga, xalk ommasining ma’rifatga axlokiy kamolatga intilishi davom etdi. An’anaviy maktablar maraalar, madaniy-ma’rifiy vakflar faoliyati, ukimishli-ziyolilar ijodkorlarning jamiyatdagi faxrli mavkei saklanib koldi. Uzbek sovet maktabini tashkil etish jarayoni 1918 yil may oyida, xalk komissarlari kengashining xamma uchun kulay yagona maktabn tashkil etish xakidagi karoridan keyin boshlandi. Bunda eski usul maktablarga tegilmadi, yangi usul maktablari (jadid maktablari0 xalk ta’limi bulimlari ixtiyoriga utdi. 1918 yilda ukituvchilarning uzlari dasturlar va ukuv rejalarini tuzib chikdilar. Dasturga uzbek va rus tillari, arifmetika, geografiya, tabiatshunoslik, mexnat, ashula gimnatika fanlari kiritilgan edi. SHuning uchun xam yangi maktablar tashkil etish fakat davlat idoralainigina emas, balki jamoat vakillarining xam faol ishtirokini takoza kilardi. Masalan: Toshkentning Beshyogoch kismida 1917 yilning dekabridayok Bashorat Jalilova tashkil etgan xotin-kizlar ta’lim olishardi. Koratosh maxallasida bir necha maxalla faol kadrlarining tashabbusi bilan Sa’diy nomidagi maktab tashkil etildi. Dastlabki uzbek sovet maktablari mablaglaridan kisib kuyilgan bulib, ularga ukuv vositalari va kullanmalar yetishmasdi. Moddiy axvolning ogirligiga kup jixatdan ma’murlarning yerli axvolining bilimli buishiga nisbatan mustamlakachilik munosabatda bulishi ta’sir kildi, bu esa 1918-1920 yillar davrida rus tilidagi ukuv yurtlari va tub yerli axoli bolalari uchun muljallangan makablarni kupincha xalk ta’limi uchun ajratilgan mablagni deputatlar kengashlari boshka maksadlar uchun ishlatishardi. Maorif xalk komisarlari uchun kadrlar masalasi maktab kurilishidagi bosh muommo edi. Yangi tuzum pedagoglarni tayyorlash, ayniksa, birinchi navbatda maxalliy maktablar ukituvchilarni tayyorlash uchun xar tomolama chora-tadbirlar belgilandi. Binobarin, ukituvchilar tayyorlash butunlay yangicha negizga kiska muddatli kurslar orkali yulga kuyildi. 1918 yilning yozida Samarkandda «musulmon ukituvchilari uchun pedagogik kurslar2 ochildi. Usha yilning kuzida Toshkentda- Toshkent uezining tub yerli axolisi uchun maktab ukituvchilari kursa ochildi. 1918 yil 9 aprelda Munavvar kori uyida tuplangan jadidlar Turkiston Xalk dorilfununining musulmon bulimini tashkil etish maksadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzdi. Ular 22 kun ichida musulmon bulimi dasturlarini tuzdilar. Dorilfununning musulmon bulimi xam urus bulimi kabi uch boskichdan iborat bulishi belgilandi. Yukori boskich-dorilmuallimin (ukituvchilar kursi, keyinrok oliy ukuv yurti): urta boskichi- boshlangich maktablarni uz ichiga olar edi. Xalk dorilfunini tarkibining bu shaklda bulishi sharoitning uzidan kelib chikkan xolda zamonaviy bilim va savodsizlikka extiyojdan tugilgandi. Usha yilning 3 mayida dorilfununning Musulmon bulimi raxbariyatiga saylov bulib, unda Munavvar kori rais (rektor), iso tuxtaboev birinchi muovin, Burxon Bakir sarkotib bulib saylandi. 13 may kuni Toshkentning eski shaxar kismida Vikula Morozovning sobik dukoni binosi (xozirgi uzbek yosh tomoshabinlar teatr)da musulmon axoli uchun «xalk dorilfununi» ochiladi. Bu bulim tez orada uziga xos yirik bilim maskaniga aylandi. Dastlab 9 ta boshlangich maktab ochish muljallangan bulsa-da axoli extiyojiga kura, ularning soni 24 taga yetdi. Dorilfununning musulmon bulimi 15 demokratik tashkilot vakillari uyushgan 45 kishilik kengash tomonidan boshkariladi. Undagi muallimlar soni 18 nafarga yetdi. 1918 yil 2 iyun kuni sobik seminariya binosida dorilfununning uzbeklar uchun maxsus ukituvchilar tayyorlovchi bulimi-«Dorilmuallimini»ochildi. Unda Fitrat ona tilidan: Kamol SHams arfmetika va geometriyadan, Xaydar SHavkiy gigena, gimnastika va nemis tilidan, Raximboev arifmetikadan, Abduraxmon Ismoilzoda san’atdan, Rizaev madaniyat tarixi va siyosiy iktisoddan, Munavvar kori ona tilidan dars berishadi. Bu bulimning ochili marosimida Munavvar kori nutk suzlab, inson manfaatli bulib, kuzi ochilmaguncha vijdoni uygonmasligini , vijdon uygonmasa na uzini, na xalkni erkin muxofaza kila olmasligini , bu imonsizlik ekanini mutafakkirona noziklik bilan ifoda etadi. Munavvar Kori ovropacha usulda bunday xalk dorilfununini tashkil etish bilan bir katorda, mavjud madrasalarni islox kilish va ularda asosan dunyoviy fanlar ukitilib, milliy ziyolilar tayyorlash goyasini xam ilgari suradi. Bu karashlarini – u 1923 yil iyunda Toshkentda bulib utgan xalk maorifi mudirlari kurultoyidagi ma’ruzalarda bayon etgan. 1923 yilda bu yangi usulda 30 dan ortik madrasa va eski maktablarda talabalar ukitilganligi ma’lum. Munavvar Kori 1922 yildan Turkiston maorif noziri, keyin esa Toshkentning eski shaxar bulimi muboshiri bulib ishladi, usha yili 23-25 martda bulib utgan 2- umumturkiston maorif xodimlari kurultoyida ishtirok etib, maktab bulimiga a’zolikka saylandi. Keyinchalik Alisher Navoiy nomli ta’lim-tarbiya bilim yurtida va turli maktablarda uzbek tili va adabiyotidan dars berdi. Dustlari va shogirdlari Kayum Ramozon va SHorasul Zunnun bilan xamkorlikda uch bulimdan iborat «Uzbekcha til saboklari» kitobini (1025 yil) nashr ettirdi. Xorazm va Buxoro respublikalari sharoitida (1920-1924 yillar) milliy madaniyat va maorifni rivojlantirish, ularni zamonaviy tsivilizatsiya shakllari xamda mazmuni bilan boyitib borish bilan yangi xokimiyat shu’balari shugulandi. Keng kulamda milliy ziyolilarni amaliy faoliyatga jalb kilish imkoniyatlari kuzga tashlanadi Maorif, madaniyat soxalarida xukumat reja-dasturlarini ishlab chikish, ularni xayotga tadbik etish buyicha dastlabki kadamlar tashlandi. Ammo bu respublikalarda xam madaniyat, e’tikod, milliy kadriyatlarga bolshevekcha sul-ekstremistik tayzik utkazishga jiddiy urinishlar buldi. Turkistonda buxoro, Xorazm respublikalarida 20- yillarning birinchi yarmida bir butun madaniy-ma’rifiy kutarilishi maydoni vujudga keldi. SHu asnoda xalk ommasi, milliy ziyolilar ishtirokidagi ma’naviy-madaniy jarayon, fikrlar, tajriba almashinuvi odatga aylanib bordi. Bolshevikcha asl milliy, umuminsoniy progressiv ma’rifatchilikka dushmanlik bosimlariga karamasdan 1917-1924 yillari Uzbekistonni ng xozirgi xududida madaniy-ma’rifiy turmush vujudga keldi, xalk ma’naviyatida uz aksini topdi. Jiddiy tusiklarga karamasdan 1917-1924 yillarda Uzbekiston ijod axli, ziyolilari kat’iy, chukukr mazmunli falokat kursatdilar. Xorazmda Bekjon Raxmonov, boshka fidoiy ziyolilar samarali madaniy faoliyat kursatdilar. B. Raxmonov «madarasalar isloxati»ni kat’iy sul inkilobiy tezlik bilan utkazishni inkor kildi. Maktablar, boshka ukuv –yurtlarini ochishiga bosh buldi, darsliklar yozdi. Fitrat ijodiy faoliyatini samarali davom ettirish bilan birga Buxoro respublikasi faoliyatini samarali davom ettirish bilan birga Buxoro respublikasi maorif noziri lavozimida samarali ishladi, ma’rifiy- madaniy tadbirlar utkazish, ukuv maskanlarini tashkil kilish, ukituvchilar , ukuvchilar, ijod axli raxnamolik kilishda katnashdi. Xorazm va Buxoro respublikalarida ziyolilar jadidlik an’analarini davom ettirib, ma’rifiy-madaniy jabxalarda astoydil faoliyat kursatdilar. Milliy ziyolilar, islom dini ruxoniylarining bir kator yigin va anjumanlari utkazili. Xalk ommasi yangi sharoitlarda milliy kadriyatlarni saklab kolish bilan birga, ularga tayanib yangi shakl va mazmunlarni egallashga intildi. Xalk ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abdulkodir SHukuriy, Ismatulla Raxmatullaev, Isokxon Ibrat, O.Dadaxujaev va boshkalar katta pedagogik ish olib bordilar. Maktablar soni usdi . 1918 yil boshshida 330 taga ,1920 yilda esa Fargona, sirdaryo, Samarkand viloyatlarida xam tashkil etilib ular soni 1405 taga yetdi. Tashkil bulgan maktablar, ayniksa, kishlok joylarida va tumanlarda asosan 1-2- boshlangich sinflardan iborat edi. Keyinchalik yukori sinflar paydo bula boshladi. Bunday targibot natijasida Toshkentda, Andijonda, Kukonda va boshka joylarda kizlar maktablari xam birin-ketin ochildi. Ayol muallimlar Solixaxon Muxammadjonova, Muxarramxon Kodirova, Gulsum Kopaeva, Fotima Burnasheva, Zebtniso Razzokova, Zaynab Sadriddinova, Mariyam SHaripova va boshkalar dars-tarbiya ishlarini olib borganlar. Keng doiradagi bilimdon ziyolilar kator maktablar faoliyatini namunali darajaga kutardilar. 20 – yillar boshida Samarkandda Abdulkodir SHukuriy (1875- 1943) mudirlik kilgan maktab, 1922 yilda Fargona shaxrida Xusanxon Niyoziy boshchiligida ochilgan ikkinchi boskich maktab, kator boshka maktablar shular jumlasidan edi. Milliy, jadid maktablari uchun darsliklar, ukish kitoblarini ziyolilarimiz asr boshidan yozib, chikarib keldilar. 1917 yildan maktablarning sonining usishi darsliklarga talabni oshirdi. Pedagog, olim, davlat arbobi Abdulla Avloniy 1917 yildan «Turkiy guliston yoxud milliy she’rlar» kitoblarini yaratdi va chop etdi. 1920 yildan Toshkentdagi ulka bilim yurtida, sungra uzbek xotin-kizlar bilim yurtida mudirlik kildi. Fitrat 1917 yilda «Ukuv» kitobini , 1919 yilda SH.Raximiy va K. Ramozon bilan birga «Ona tili» darsligini , sungra «Imlo masalalari» kitobini yaratdi. 1917 yillardayok Said Rizo Alizoda birinchi sinflar uchun «Birinchi yil» ukishini dasturini ishlab chikdi. SHokirjon Raximiy 1919 yilda birinchi alifbo «Sovgv», 1022 yilda «Uzbek alifbosi» darsliklarini, boshka ukuv kullanmalarini chikardi. 1918 yildan u Toshkentda maktab mudiri bulgan. Zamonaviy milliy maktab tashkil etishga intilgan turkiston jadidlari dunyoviy bilim olish goyasini ximoya kildilar. Ular 1917 yil oktyabr tuntarilishi arafasida xam sof konfessionl maktablarga karshi kurash olib bogan edilar. Lekin ularni nixoyatda siyosiy mafkuraviy yunalishi xam koniktirmas edi. Masalan, sovet maktablarida ukuvchilarning ashula darslarida eski uzbek kushiklarining urganishlari va eshitishlari takiklangan bulib, bolsheviklarning fikricha, bu kushiklar « tor milliy kushiklar» xisoblanardi. Uzbek sovet maktablarining nochor axvoliga tushib kolishi, 1920 yilda jadidlarni milliy uzbek maktabini tashkil etish dasturini taklif kilishga undadi. 1920 yil may oyida bulgan xalk ta’limi bulimlari mudirlarining 1-kuriloyida Munavvar Kori Maorif xalk komissarligining usha vaktda tugatilgan turk shu’basi nomidan ma’ruza kildi. Munavvar Korining fikricha, vakflardan tushadigan daromadlardan foydalanib, xukumatning tegishli yordam kursatishi bilan minglab eski usul maktablari va madrasalarini (ularning dasturlarini uzgartirish va boshka chora-tadbirlar bilan) diniy ukuv yurtlaridan «madaniy-okartuv manbalariga aylantirish» mumkin edi. Birok bir partiyali kommunistik diktatura sharoitida jadidlarning milliy maktab xakidagi goyast amalga oshishi mumkin emasdi. Eski musulmon konfessional maktabini tugatish zarurligini anglab yetgan xokimiyat fakat birgina tipdagi sovet maktabini tashkil etishi muljallangan edi. Eski maktab esa boshka tipdagi maktablardan farkli ularok vaktincha daxlsizligini saklab kolgan edi. 1917-1920 yillardagi kiska davrga shu jumladan, xalk ta’limi soxasida ruy bergan uzgarishlarga 1920 yilda yakun yasaldi. Sovet maktablarining tez usishi Turkiston maktab tizimini boshi berk kuchaga olib kirdi. Jiddiy moddiy ta’minotning yukligi va kadrlar bilan ta’min etilmaganlik kupgina «kogozdagi maktablar»ning mavjudligini shart kilib kuydi. Natijada maktab yoshidagi bolalarning 70 %dan kupi maktabga jalb kilinmadi. Masalan: xatto Toshkentda, uning eski shaxar kismida maktab yoshidagi 40 ming boladan fakat 10 ming nafarga yakini, ya’ni 25 % i ukirdi, xolos. Xokimiyat tepasida bolsheviklar turgan kiska davrda yevropacha tipdagi –rus, rus-tubjoy maktablariga yangi usul (jadid) maktablariga putur yetdi. Birok bolsheviklarning yangi «yapon mexnat maktabi» kup jixatdan putur yetkazilgan maktablarga nisbatan yetarli darajada bilim beraolmasedi. 1920 yilning oxiriga kelib ukuvchi yoshlarning bilim saviyasi nixoyatda pasayib ketdi. Umuman bilim olish 1 boskich (dastlabki uch sinf) boshlangich maktabi darajasida buldi. Tashkil kilingan II boskich maktablari (4-7 sinflar) ukuvchilarr yukligini sabab kilib tarkatib yuborildi. Turk MIK yangi ijtimoiy tuzumining kelajagi yosh avlodning umumta’lim saviyasiga boglik ekanligini tushunib, 1920 yilning noyabrida maktab tizimi axvolini yaxshilash maksadida karor kabul kildi. Unda maoriya xalk komissarligi zimmasiga «savod urganish ishini birinchi uringa kuyish» va maktab ukuvchilarining ta’minoti xamda ovkatlanishni yaxshilash uchun chora va tadbirlar belgilash vazifasi yuklandi. XXMK «imkon boricha» maktab ukuvchilari uchun ukuv kullanmalari va birinchi galda zarur buladigan ashyolar ishlab chikarishni kupaytirish lozim edi. Xalk Komissarlari Kengashiga ukuv yurtlarini binolar bilan ta’minlash buyicha sarflanadigan pul belgilari fondini kupaytirish» buyurildi. Lekin bu choralarning xammasi boshka davrda- yangi iktisodiy siyosiy davrida natijalar berishi mumkin edi. Xujalikning parokandaligi, sun’iy tusiklar okibatida 20- yillar boshida maktablar soni kiskardi, darsliklar yozish, nashr kilish tuxtadi. 1922 yilga kelib Turkistonda bolalarning 25 foizi maktablargan jalb kilingan edi. Buxoro resublikasida 1921 yil 175 ta yangi maktab, 11 ming ukuvchi bor edi. Lekin 1924 yil urtalariga kelib maktablar 69, ukuvchilar 3563 tani tashkil kildi. Xorazmda 40 ta umumta’lim va internatlarda 2600 bola ta’lim-ta’rbiya oldi. Uzbekiston respublikasi tashkil bulganda turli boskichdagi 1500 ta maktab bulib, ularda 116 ming ukuvchi ukir edi. Yüklə 499,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|