Ma’ruza Mavzu : O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar

2. Oliy ta’limning shakllanishi va kadrlar
tayyorlash murommolari. (1917-1925 y.y.) 
Oliy ta’lim malakasiga kelganda shuni aytish kerakki, Turkistonning miliy ziyolilari 
va shu jumladan, ilgor rus olimlari Xx asrning boshlaridayok Toshkentda universitiet 
tipidagi oliy ukuv yurtini ochish zarurligi masalasini kutarib chikkan edilar. 1918 
yilning fevraliga kelib Toshkentdagi «Oliy ta’lim dustlari jamiyati» faoliyati kursata 
boshladi, uning tarkibida pedagoglar, shifokorlar, muxandistlar, agronomlar va 
maxalliy ziyolilarning boshka vakillari xam bor edi. 
Jamiyat oliy tipdagi ukuv tashkil etilishiga kadar dastlab bepul ta’lim beradigan 
keng ixtisosdagi ukuv yurti tashkil etishga xarakat kildi, bu ukuv yurtda t’lim 
oluvchilarning kaysi millatga mansubligidan kat’iy nazar axolining barcha 
katlamlariga klay bulishi lozim edi. Bu xildagi ukuv shakli keyinchalik ta’limni olib 
ukuv yurtlarida davom ettiradigan kadrlar tayyorlashga, shuningdek ulardagi 
tinglovchilarga xalk xujaligining turli soxalari buyicha xunarlarga ega bulishlariga 
yordam berishi kerak edi. 
1918 yil 21 aprelda tantanali ravishda ochilgan Turkiston xakl universiteti shu tarika 
vujudga keldi. Universitet uziga Toshkentning eng yaxshi ukituvchilarini jalb kilgan 
edi.Uning ixtiyoriga Toshkentdagi bir kancha boshlangich maktablar, 8 ta bolalar 
maydonchasi, Turkiston xalk kutubxonasi, Xalk muzeyi va konservavtoriyasi berib 
kuyilganidi. Maxalliy millat yoshlaridan kadrlar tayyorlash uchun universitet koshida 
musulmonlar shu’basi tashkil etilib, u Toshuketning eski shaxar kismida faoliyat 
kursatdi. Shu’ba «Xalk dorilfununi» degan ilmiy adabiy gazetani chikarib turdi. 
Universitet tarkibida ijtimoiy-iktisodiy, tabiiy matematika, tarix-filologiya, 
kishlok xujaligi va texnika fakultetlari bor edi. 1919 yil fevralida unievrsitet koshida 
ishchi fakulteti xam faoliyat kursata boshladilar. 1920 yilning oxiriga kelib, 
universitetda ta’lim oluvchilarning 60 % ini maxalliy milla vakillari tashkil kilgan edi. 
Uzbek tilidagi mashgulotlarni Axmad Fayziy va boshkalar olib borishdi. 
1918-1920 yillarda Uzbekiston madaniy xayotida tanilgan Xalk universitetining
tashkilotchilari va arboblari ulgan G. Abdurashidov, A.A.Divaev. A. Kodiriy, Murod 
Xoji, G.N.CHerdantsev, R. Yusupbekov va boshka kupgina ziyolilar faoliyat 
kursatgan edilar. 
Oradan kup utmay Toshkentda maxsus sharkshunoslik ixtisosligidagi oliy 
ta’limning tungichi-Turkiston shark instituti xakidagi nizomda uning asosiy vazifalari 
kilib Turkiston maxalliy sharkshunos olimlar va amaliyotchi xodimlar tayyorlash, 
Turkiston tarix va madaniyatini xamda uning axolisi tilini urganish deb belgiab 
berilgan edi. 
Institutning birinchi kursiga 234 kishi, shu jumladan ulkadan maxalliy 
millatlari xam jalb kilindi. Institut ukuv dasturida Kadimgi SHark tarixi, musulmon 
SHarki tarixi. Xalifalik tarixi, Turkiston, Afgoniston, Xindiston tarixi, ularning
geografiyasi, islomshunoslik, musulmon san’ati va adabiyoti, SHark falsafasi tarixi 
kabi fanlarni ukitish va shuningdek arab, fors, uzbek, turman, tojik, tatar tillari bilan 
bir katorda ingliz, nemis, frantsuz tillarini xam urganish kuzda tutilgan edi. 
Institut tashkil kilingan kundanok, uning tarkibiga 5 professor va 21 ukituvchi 
bor ulib. Ular Toshkentning yukori malakali sharkshunoslaridan A.Sa’diy, 
B.Karimov, 
M.Ibrogimov, 
M.Tagiev.Van-Izi-Min. 
M.Andrev, 
A.Semyonov, 

---

I.Umnyakov, A.SHmidt va boshkalar edi. Ular Kadimgi shark tarixini, madaniyatini 
va shark tillarini urganishda katta xizmat kildilar. 
1920 yilda bolsheviklar rejimi Turkiston Xalk universitetiga mukobil sifaida 
Turkiston Davlat universiteti (keyin Urta Osiyo, xozirgi M.Ulugbek nomidagi 
Uzbekiston milliy Universiteti)ni tashkil kldi. 
Turkiston davlat universitti tashkil kilingan birinchi kundanok uning professor 
va ukituvchilar tarkibi asosan rus olimlaridan iborat bulganligi sababli, rus tilini 
bilmaydigan axalliy axoli yoshlari uchn universitetda ukish dastlabki kundanok 
muommo bulib koldi. Natijada dastlabki yillarda universitetda asosan yevropaliklar 
ta’lim oldilar. Universitet faoliyatining birinchi yili oxiriga kelib unda 6 ta fakultet; 
ijtimoiy-iktisodiy, tarix-filologiya, fizika-matematika, texnika, tibbiyot, kishlok 
xujaligi fakultetlari ish olib bordi. 
Shuni aloxida ta’kidlash kerakki,akt utishi bilan universitet fakat eng yirik ukuv 
yurtigina emas, balki ilmiy-nazariy va amaliy fanlarning juda xilma-xil soxalari 
buyicha olib boriladigan tadkikotlarning eng muxim markazi xam bulib koldi. 
Bolsheviklarning ta’lim soxasiga bu kadar e’tibor berishi uzokni kuzlab 
kilingan strategik siyosat ekanligidan dalolat edi. CHunki bolsheviklar raxbariyati 
xokimiyatining kulga olibok iktisodiy va siyosiy jixatdan xukmronlik kilish 
mumkinligini, birok ma’naviy va mafkuraviy tomondan birdaniga xalkni yulga solish 
mumkin, emasligini, buning uchun ma’lum va xalkni yangi mafkura ruxida kayta 
tarbiyalashda muxim vosita bulgan xalk ta’limi va oliy ta’limni rivojlantirish 
kerakligini va shular asosidagina kuzlangan maksadga erishish mumkinlinini yaxshi 
bilar edi. 
1920 yilga kelib bolsheviklarning maktab tarmoklarini, uni ng mikdoriy 
jixatdan 
kupaytirish 
xakidagi 
kur-urona 
siyosati 
maglubiyatga 
uchradi. 
Kompanyachilik asosida tashkil kilingan maktablar mablag yetishmasligidan 
ishlamadi. Endilikda xalk ta’limi xodimlari odida maktab tarmoklarini kupaytirish 
emas, balki ularni mustaxkamlash vazifasi kundalang bulib turdi. Turkiston xalk 
ta’limi bulim mudirlarining 1920 yil may oyida bulib utgan 1-kuriltoyi sovet maktab 
tuzumini yaxshilash zarurligini e’tirof kildi. Lekin bu yunalishdagi ishlarning 
muvofakiyati birinchi navbatda yaxshi bilimga ega bulgan ukituvchilarning
mavjudligiga boglik edi. Xolbuki, ukituvchilarning xarbiy va fukoro idoralari 
tomonidan doimiy ravishda safarbar kilib turilishi busiz xam yetishmayapti «Maktab 
xodimlaridan iborat kadrlar»ning xakikatda «kirib bitirilishi»ga sabab buldi. Kupgina 
maktablarda ukituvchilar tarkibi 75 % va undan xam kuprokka kiskarib ketdi. 
Ayniksa, partiyaviy safarbarliklar maktab yelkasiga ogir yuk bulib tushdi. 
1920 yilda Turkistonda ukituvchilar tayyorlashga kisman bulsada e’tibor 
karatildi. 1 oktyabrda Toshkentda xalk maorifi institutlari, rus tilida ta’lim beradigan
K.A.Temiryazev nomli ulka axamiyatiga ega bulgan oliy pedagogika ukuv yurti, 
uzbek xalk maorifi instituti kirgiz va tatar maorifi institutlari ochildi. Xalk maorifi 
institutlari xakidagi Nizomga kura Turkiston Resppublikasidagi xar bir millat. 
Elatlarning madaniy uzini boshkarish printsiplariga amal kilib uzining maorif 
institutini ochish xukukiga ega edi. Tez orada tojik va turkman maorif institutlari xam 
tashkil etildi. Lekin bu yunalishda olib boriayotgan siyosat kupga bormadi. 
Keyinchalik milliy «inproslar» yagona rus tilida ukitiladigan buldi. 

---

1918-20 yillarda sovet maktabi kurilishiga milliy ukituvchilar xam jalb kilindi. 
Masalan: usha davrning tajribali ukituvchilaridan Okiljon SHarofiddnov, Jura Odilov, 
T.SHermuxammedov, S. sodikov, T.Sodikov,K.Dodamuxammedov va boshkalar 
uzbek sovet maktabini tashkil etish soxasida ish olib bordilar. Yangi sovet maktabini 
yulga 
kuyishda 
rus 
pedagoglaridan 
Fargonada 
ishlagan 
A.V.Yaxontov 
vaA.P.Sutyagin, Toshkentda K. Libknext nomidagi tajriba mexnat maktabi tashkil 
etilgan. V.F.Lyubemtsevlar kup ish kildilar. Yirik shaxarlardagi bir kator rus 
maktablari va Toshkentdagi uzbek maktablarida fidokor pedagoglarning intilishlari 
tufayli 1920 yilning oxirida ukuv- metodik ishlar asta-sekin yulga kuyila boshlandi. 
Lekin shuni aloxida ta’kidlash joizki, bu davrda xali ukituvchilarning kasbiy saviyasi 
juda past edi. 
Maktablarni ukituvchilar bilan ta’minlash va ukituvchi kadrlar tayyorlash uz-uzidan 
bulmadi. «Sovet tuzumini kabul kilgan va xayrxoxlik bulgan «eski ziyolilar» dastlabki 
davrda yangi maktablarda muallimlik kildilar. Lekin «siyosiy muloxazalar» tufayli 
ular «aksiinkilobiy elementlar» sifatida maktablaridan chetlatildi. Maktablarda ( 
kishlok maktablarida) asosan kiska muddatli kurslarda ishchilar, dexkonlar, kosib va 
xunarmandlarni ukitish yuli bilan tayyorlangan, oddiy ukish va yozishni, xisobda esa 
kushuv, ayiruv va buluvni bilgan mualimlar ishlar edi. 
Shuningdek, ukituvchi kadrlar tayyorlashni tezlashtirish maksadida 7 ta bilim 
yurti, shu jumladan, bitta xotin-kizlar bilim yurti, 5 ta pedagogika texnikumi, 2 ta 
pedagogika bilim yurti va bir necha kiska muddatli kurslar ochildi. Birgina 1921 
yilning uzida Turkiston Respublikasi buyicha 850 ta ukituvchi xodimlar tayyorlash 
kiska muddatli kurslar ochildi. SHu bilan birga ulkada 7 ta maorif institutlari ish olib 
bordi va ularda 1145 talaba ta’lim oldi. Lekin ularning kupchiligi rusiyzabon axoli 
farzandlari edi. 
Maxalliy xotin-kizlarni maorif maskanlariga jalb kilish oson bulmadi. Mavjud 
maktablarda va xunar-texnika ukuv yurtlarida maxalliy millatlarning kizlari 
ukuvchilarning 7-8 %ini tashkil kilar edi. Kizlarni maktablarga tortishda shoshma-
shosharlik, urf-odatlar va an’analarni xisobga olmaslik bir kator murakkabliklar 
tugdirdi. Xotin-kizlar uchun aloxida maktablar, xotin-kizlarni ukituvchi pedagoglar 
bulishi kerak edi. Bu muammoni xal kilish uchun sovet xukumati respublikaning bir 
kator shaxarlarida xotin-kizlar uchun maxsus pedagogika texnikumlari ochildi. 
Umumiy ta’lim maktabi bir katorda xunar-texnika ta’limi maktablari xam 
ochila boshladi. Ulka shaxarlarida oltita kishlok xujalik texniumi, bitta meditsina 
texnikumi, 16 ta xunur-texnika maktabi va bir necha kurslar tashkil kilindi. 1924 
yilning oxirida xunar-texnika ta’limi maktablarida 6800 dan kuprok yoshlar ta’lim 
oldilar. 
Maktablarni darsliklar va boshka adabiyotlar bilan ta’minlash masalasi juda 
ogir kechdi. Ayniksa bu masala maxalliy millat tilidagi adabiyotlarga kuprok tegishli 
edi. 
Masalan, 1924 yilda Urta Osiyo kommunistik universitetidagi mavjud
kitoblarning fakat 5 mingi, ya’ni 25 % igina uzbek tilida edi, xolos. Maktab va 
boshka ukuv yurtlarini kitoblar bila ta’minlash masalasida Turkiston siyosiy okartuv 
tashkilotining 1924 yil oktyabridagi karori juda mudxish rol uynadi. Unga binoan, 
tuzilgan maxsus komissiya mavjud kutubxonalarni urganib, tuplanib kolgan «eski» 
kitoblarning 50 % ini yukotishga kursatma berdi. 

---

Turkistondagi oliy ukuv yurtlari xalk xujaligining turli soxalari uchun 
mutaxassislar tayyorlash bilan bir katorda xalk maorfi maktablari uchun xam malakali 
pedagoglar tayyorlashga jalb kilingan edi. SHu maksadda Urta Osiyo Davlat 
universiteti koshida maxsus pedagogika fakulteti ochildi. Lekin bu fakultet bir yil 
ishlar-ishlamas yopib kuyildi va Nizomty nomi Toshkent davlat pedagogika instituti 
tashkil etilgunga kadar, respublika ukituvchi kadrlar tayyorlash mushkul 
muommolardan biri bulib kolaverdi. Yana eng muxim muommolardan biri shu ediki, 
oliy va maxsus ukuv yurtlariga kabul kilingan yoshlarning aksariyati rusiyzabon 
talabalar edi. Masalan: 1923-24 ukuv yillarida Urta Osiyo Davlat universitetiga 
ukishga kirgan 2047 talabadan fakat 51 nafarigina maxalliy millat yoshlaridan edi, 
xolos. 
1924-25 ukuv yilida bu unievrsitetda 2440 talaba va ishchilar fakultetida 889 
yoshlar ta’lim oldi. 
Sovet davri tarixiy adabiyotlarida Uzbekistonda guyo maxalliy millat 
vakillaridan ziyolilar bulmaganligidan, fan, maorif, madaniyat asosan rus millatiga 
mansub ziyolilar xisobiga rivojlanganligi tugrisidagi turli akidalar yozildi. Birok, 
xakkoniy tadkikotchilar shundan dalolat beradiki, 1921-1924 yillarda XIX asrning
oxirlari-Xx-asr boshlarida paydo bulgan jadidchilikning buyuk ma’rifatchilik xarakati 
ta’sirida shakllangan yuzlab, minglab turkistonliklar maxalliy millat vakillari 
ma’naviyat va maorif jabxalarida faoliyat kursatganlar. Ana shu millatparvar ziyolilar 
sovet tuzumining dastlabki yillarida bolsheviklar zulmiga karamasdan millati 
ma’rifatli kilishga xarakat kildilar. 
Masalan: Toshkentning Xadra mavzesida joylashgan Navoiy nomidagi ta’lim-tarbiya 
texnikumida faoliyat kursatgan Munavvar Kori, SHorasul Zunnun, Kayum Ramozon, 
SHoxid Eson, Mannon Ramz, Ziyo Said, Usmonxuja, Murojxuja, Salimxon, 
Maxmudxuja. Karimjon kabi ma’rifatparvar ziyolilar millatning savodini chikarish, 
ularni milliy uygotish borasida jiddiy ishlar olib bordilar. 
1924 yili Kukon bilim yurtini 13 ta yigit- kizlar bitirib chikdi. Unda 
keyinchalik Uzbekiston Fanlar akademiyasining birinchi prezidenti Kori Niyoziy dars 
berdi. Bitirganlardan akkdemiklar yirik fan madaniyat arboblari yetishib chikdi. CHet 
mamlakatlar bilan madaniy alokalar, yoshlarning ukib kelishlari Xx asr boshlarida 
kengayib bordi va keyinchalik xam davom etdi. Buxoro Respublikasi xukumati 
taщabbus kursatib, bu ishga tashkiliy tus berdi. 1922 yilda Turkiston, Buxoro, 
Xorazmdan 70 ga yakin yoshlar Germaniyaga ukishga junatildi. Buxoro respublikasi 
xukumati Berlinda yotokxona uchun bino sotib oldi, ukuvchilarni moddiy ta’minlab 
turdi, ularning axvoli ukishlaridan ogox buldi. Yoshlarimiz Germaniyaning turli ukuv 
yurtlarida muoffakiyat bilan ukidilar, mutaxassislar bulib yetishdilar. Afsuski, uz ona 
yurtiga kaytgan yigit kizlarimiz mustabidlik katagoniga uchradi.