Ma’ruza Mavzu : O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar

 
 
 4. Mustabid tuzum davrida oliy va urta maxsus ta’lim. 
Tizimi, fan va madaniyat.
Bu yillarda
 
Respublika oliy ukuv 
yurtlarida tarmogi xam ortib bordi. 
Samarkand, Uzbekiston Davlat Universiteti, buxoro, Fargona, Namangan, Andijon, 
Margilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch shaxarlarida oliy maktablar tashkil etildi.
Agar 1932 yilda respublikadagi 31 ta oly ukuv yurtida 12, 2 ming talaba ukigan bulsa, 
1941 yilga kelib ularda ta’lim olayotgan talabalar soni 18 ming kishiga yetdi. SHu 
yili oliy ukuv yurtlarini 7373 mutaxassis bitirib chikdi. SHu bilan birgi bu yillar 
davomia yuzga yakin yoshlar turli mamlakatlar ega buldilar. Oliy va Urta maxsus 
ta’lim tizimida bu yillar davomida uzbek millatiga mansub talabalar soi xam ortib 
bordi. Lekin shuni kayd etish kerakki, oliy ukuv yurtlaridagi mavjud professor-
ukituvchilar uzagini asosan rus ziyolilari tashkil kilar edi. Birgina Urta Osiyo Davlat 
universitetida 1933 yilda faoliyot kursatayotgan 65 professor, 75 dotsent va ilmiy 
unvonga ega bulmagan 175 ukituvchilardan juda ozchiligini maxalliy millatga 
mansub professor-ukituvchilar tashkil kilardi. 20-yillar urtalaridan boshlab mustabid 
tuzum Uzbekistonda kator ilmiy – tadkikot institutlari tashkil kilindi. 1932 yilga kelib 
Uzbekiston olimlari Respublika fanlar Akademiyasini tashkil etish ishiga kirishdilar. 
Bu yulda ilk tashlangan kadam Markaziy Ijroiy Kumita koshida 1932 yil 11 oktyabrda 
Uzbekiston ilmy-tekshirish muasasalariga raxbarlik kiluvchi respublika kumitasining 
tuzilishi buldi. 40- yillarning boshida Uzbekistonda 60 dan ortik maxsus ilmiy-
tekshirish muassasalari, labaratoriya va stantsiyalar mavjud bulib, ulardan nazariy va 
amaliy fan soxalari buyicha turli yunalishlarida ilmi-tadkikotlar amalga oshiriladi. 
1940 yil 9 yanvarda Fan kumitasi Ittifok Fanlar akademiyasining Uzbekiston filialiga 
aylantirildi. 
20 yillar oxirida partiya mafkurasi maydoniga yana bir goyani madaniy merosni inkor 
etish goyasini tashladi, bu aslida «madaniy inkilob»ning asosiy maksadlaridan edi. 
Birok sobik sovet madaniyati nazariyasi uning ayrim goyaviy raxnomalari orzu 
kilganidek madaniy merosni butunlay inkor etish yuli bilan borgan, deb aytish 
notugri, albatta. Madaniy merosdan foydalilarini olib, keraksizlaridan voz kechish, 
yoki ularni zamonga moslashtirish xakidagi fikrlar xam buldi. Partiya raxbarlaridan 
biri bulgan I.A. Zelenskiy bu xakida shunday yozadi: «eski madaiyat ikki kismdan 
iborat: moddiy kismidan, biz uzlashtirgan ishlab chiuarish apparatidan xujalik va 
texnik asosga bbevosita yuldosh bulgan anik fanlardan; goyaviy kismini, ishlab 
chikarish kuchlari va kurollari taksimotidan kelib chikkan goyaviy kismidan iborat.
Madaniyatning aynan shu kismini, ya’ni mexnat kurollari va ishlab chikarish 
vositalariga xussiy egalik faktidan aloxida aytib utish joizki, mustabid tuzum 
mafkurasi tomonidan sun’iy ravishda bulib tashlangan bunday madaniyat nafakat 
karam xalklari uchun, shu bilan birga rus xalki uchun xam ma’naviy zarardan boshka 
xech narsa keltirmadi. 

---

Kompartiyaning madaniy merosini inkor etish siyosati arab yozuvini lotin grafikasiga 
almashtirish xakidagi karorda xam uz aksini topdi. Sobik SSSR MK va XKKning 
ushbu karori 1929 yil 7 avgustda kabul kilindi. SHuni ta’kildlashimiz zarurki, arab 
yozuvining lotinlashtirilishi dinga karshi tashvikotning bir shakli edi. Bolsheviklar 
ta’biriga kura, arab yozuvi dindorlarga. Ulamolarga «xizmat kilar» edi. 
V.V.Bartold, S.F.Oldenburg, A.N.Samoylovich kabi tanikli sharkshunos 
olimlar bu masalaga xolisona yondoshmadilar. Isloxot xakidagi rasmiy kursatmaga 
amal kilgan xolda, Shark xalklari tarixi va madaniyatini uzida mujassam kilgan 
minglab arab yozuvidagi kimmatbaxo manbalardan Uzbekison xalklarini maxrum 
kilishdi uz xissalarini kushdilar. Arab yozuvini lotinlashtirish siyosatiga 
Uzbekistonda, shu jumladan tanikli tilshunos olimlardan lugatshunos, ikki jildlik
birinchi uzbekcha-ruscha lugatning uzbek muallifi – Roza Olim Yunusov pedagog 
ukituvchilar- Kayum Ramazonov, Abduraxim Yuldoshev, Pulatxon Kayumov va 
boshkalar karshi turgan edilar. Ular bu isloxatni madaniy bilimsizlik deb baxoladilar. 
Ayniksa, 1921 yilda til va imloga bagishlangan 1-Umumuzbek se’zdida arab yozuvini 
bir shaklga keltirish va uzbek tilining suz boyligi, lugat tarkibi xakida kimmatli 
takliflar bilan chikkan Ashurali Zoxiriy bu karashga kup kuch sarfladi. 
Birok bu masala atrofidagi barcha shov-shuvlardan tortib to xukumat, oddiy 
tashkilotlar, isloxatni tashkil etuvchilar mexnati, goyaviy targibot ishlarining bari 30 
yillar oxiriga kelib mutlako keraksiz bulib koldi. Yozuvni lotinlashtirish uchun 
ishlatilgan katta mablaglar esa bekorga ketdi. CHunki, bu davrga kelib xech kanday 
tashvikotsiz, buyruk tarzida yozuvning navbatdagi yangi isloxati-krillitsaga utish 
xakida karor kabul kilindi. 
Mazkur siyosat tufayli uzbek xalki uz tarixi, milliy urf-odati, an’ana, 
umuminsoniy kadriyatlarni bilish va urganish imkoniyatlaridan maxrym buldi. Millat 
takdiri, maorif ravnoki uchun jon fido kilgan, erkin, xur fikrli alloma 
ma’rifatparvarlar- Abdurauf Fitrat, Munavvar Kori Abdurashidxonov, Elbek, Otajon 
Xoshimov, SHoir Suloymon, CHulpon, Abdulla Kodiriy katl etili. SHorasul Zunun, 
Usmon Nosir, Botu va boshkalar Sibirga surgn kilindi. Sobik tuzimning totalitar 
siyosati tula xukmron kuchga mafkuraviy kurash kuchaydi. Natijada xalk ta’limiga 
buyrukbozlik nuktai-nazaridan turib ekstensiv ravishda yondoshish tarkib topdi. 
Buning natijasida sifat muommolari chetga surilib, mikdor kursatgichlari birinchi 
uringa utdi. Axvolni xuja kursinga yaxshilash orkasidan kuvish amiyatning madaniy 
xolatiga yomon ta’sir utkazdi xamda oliy va urta maktabga sezilarli darajada zarar 
yetkazdi. 

---

1. Mustakillik va ta’lim tizimida isloxatlar. 
Mustakillik e’lon kilingan (1991 yil 1 sentyabr) dastlabki yillaridanok 
Uzbekiston xukumati ta’limga ustivor soxa sifatida e’tibor berib kelmokda. 
Uzbekiston Respubikasining ta’lim soxasida anik va ravshan xamda ilmiy asoslangan 
davlat siyosati mavjud bulib, u insonparvarlik va demokratik tamoiylarga asoslanadi 
xamda xar bir fukoroning bilim olishi Uzbekiston Respublikasi Konsttuttsiyasida 
konuniylashtirilgan. 
Uzbekiston Respublikamida xalk ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi 
ijtimoiy muxit sharoitida uni yana rivojlantirish zarur edi. CHunki, xukukiy, iktisodiy, 
ma’naviy soxalarda olib borilayotgan isloxatlarda asosiy maksad xam barcha 
fukorolarning xayotini ijtimoiy ximoyalash, ularning turmush sharoitlarii yaxshilash, 
ma’naviy jixatdan yuksaltirish, eng muximi, ozod va obod Vatan, erkin va farovon 
xayot barpo etishdan iboratdir. 
Ana shu maksadni amalag oshirish borasida Respublikamiz xukumati xalk 
ta’limi tizimini tubdan islox kilish vazifasini kuydi. Jamiyatni ma’naviy yangilashda 
avvalo ta’lim tizimini islox kilishni va miliy kkadrlarga bulgan extiyojni tobora ortib 
borayotganligini xisobga olib ta’lim tizimini xam yangilashni takoza etaredi. SHu 
maksadda 1997 yil 29 avgustda Uzbekiston Resublikasi Oliy Majlisining IX 
sessiyasida «Ta’lim tugrisida» Konun xamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» keng 
muxokama kilindi va tasdiklandi. 
2. O’zbekiston Respublikasida “ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi”. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun ta’lim tarbiya fuqarolar kasbiy 
taryyorgarligi va xar bir fuqaroning ilm olish konstituttsion huquqini ta’minlash kabi 
bir qator dolzarb vazifalarni belgilab beradi. 
Respublikamizda bugungi kunda tubdan yangi davlat bo’lib, unda xar bir 
siyosiy, iqtisodiy ma’naviy sohadagi isloxatlar xam yangi ta’lim tizimida bosqichma –
bosqich olib borishni nazarda tutadi. Zero ta’lim soxasidagi isloxatlar xam yangi 
bosqichma bosqich o’tish tamoyiliga asoslangandir. “Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi” xam uzluksiz ta’lim tizimini islox kalishning tashkiliy, ilmiy va metodik asosi 
bo’lib hisoblanadi. Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim tizimini 
rivojlantirish bo’lib, u ijodiy va mustaqil fikrlovchi tafakkuri rivojlangan erkin 
shaxsnishakllantirish bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni 
kafalatlash bilan axamiyatlidir. 
SHunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikni dastlabki yillaridayoq boy 
madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni uni 
zamon talablariga javob bera oldigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish maqsadida 
e’tibor berib borilmoqda. 
Ta’lim soxasidagi «Ta’lim tugrisida» Konun kabul kilinganligi, 1996-1997 yildan 
boshlab birinchi sinflarda ukishning lotin yozuviga asoslangan yangi alifboda olib 
borilgani, ular uchun yangi alifboda dastur, kullanma, darsliklarning yaratilganligi-bu 
ta’lim soxasida kuyilgan dastabki odimlar edi. 
Utgan davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Oliy ukuv yurtlari 
koshida litseylar ochildi. Kobiliyatli ukuvchilar chet ellarda ta’lim ola boshladi. 
Ukituvchilar xorijiy davlatlarda bulib, ilgor tajribalarn urganib kela boshladilar. 

---

Viloyatlarda yangi-yangi biznets maktablari, kichik va urta kasb xunar kurslari 
ochila boshadi va bozor iktisodi sharoitida fermer, solik va bojxona xodimlari, audit 
va boshka yangi mutaxasistliklar kiritildi. 
Oliy aktab soxasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi pedagogika insttutlari 
universitetlarga 
aylantirildi, 
chet 
el 
mutaxassistlari 
respublikamiz 
ukuv 
muassasalariga jalb etildi. 
Respublikamizda Davlat va jamiyat kurilish akademiyasi, Bank va Moliya 
akademiyasi tashkil etildi. 
«Maxalla», «Kamolat», «Soglom avlod uchun», «Nuroniy», «Ulugbek», 
«Umid» jamgarmalari xam ta’lim soxasini rivojlantirishga xissalarini kushmokdalar. 
Lekin xozirgi davrda amalga oshirilgan barcha ishlarga karamay ta’lim tizimi 
xali xayot talabi darajasida barcha ishlarga karamay ta’lim tizimi xali xayot talabi 
darajasida natijalarga erishmayotgani, eski SHuro zamonidan meros bulib kolgan 
mavkuraviy karashlardan va sarkitlardan xolos bula olmagani, shunigdek, uzluksiz 
ta’lim tizimini tashkil etish muommolari tulik xal etilmagan va nixoyat, amaldagi 
ta’lim tizimi tarakkiy etgan davlatlar darajasida rivojlana olmaganini kursatmokda. 
SHunigngdek, mutaxassis kadrlar tayyorlash, ularga bilim va tarbiya berish 
tizimi mamlakatimizda amalga oshayotgan isloxatlar bilan boglanmagani, 
maktablarning moddiy bazasi talabga javob bera olmayotgani, kadrlar, ukituvchilar 
tayyorlash muommosi xali xal etilmayotgani maxlum buldi. Ukuv dasturlari, 
kullanma va darsliklar xam talabga javob bera olmayotganini xayot kursatmokda. 
Oliy ta’lim soxasida xam isloxat utkazishni talab kila boshladi. Bularning 
barchasi xisobga olinib, 1997 yil mart oyida Vazirlar Maxkamasining farmoyishiga 
uvofik, ta’lim tizimini islox etilishi, kadrlar tayyorlash jarayoniga zamon talabi 
darajasida uzgartirishlar kiritish maksadida maxsus komissiya tuzildi va natijada 
«Kadrlar tayyorlash milliy dastur» xamda «Ta’lim tugrisida» Konun Oliy Majlis 
sessiyasida kabul kilindi. 
Bu ikki xujjatga binoan ta’lim tizimi islox kilishni boskichma-boskich amalga 
oshirish nazarda tutildi: 
Birinchi boskich- utish davri. 1997-2001 yillar. Bu yillarda yangi talab 
doirasida yedagog kadrlar tayyorlash, ta’lim standartlarini yaratish, ukuv dasturlari 
ustida ishlash, umumta’lim maktablarini kayta kurish, urta-maxsus va kasb-xunar 
bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga asos solish. 
Ikkinchi boskich- 2000-2005 yillarga muljallanadi. Bu davrda milliy dastur 
tulik amalga oshirish muljallanadi. Uning ba’i goyalari va koidalariga uzgartishlar 
kiritilishi xam kuzda tutilgan. 
Uchichi boskich-2005 yil va undan keyingi yilar bulib, isloxat tajribalari taxlil 
etilib, umumlashtiriladi amda kadrlar tayyorlash tizimi takomilashtirilib, rivojlantirilib 
boriladi. 
«ta’lim tugrisida»gi, konunga asosan Ta’lim Uzbekiston Resublikasi ijtimoiy 
tarakkiyot soasida ustivor deb e’lon kilindi. 
Ta’lim soxasidagi davlatning asosiy tamoiylari uyidagilardan iborat deb kursatidi: 
-ta’limva tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi; 
-Ta’limning uzluksiz va izchiligi; 
-Umumiy urta, shuningdek urta maxsus,kasb-xunar ta’limining majburiyligi; 

---

- Urta maxsus, kasb-xunar ta’limining yunalishni, akademik litsey va kasb-
xunar kolejida ukishni tanlash ixtiyoriyligi; 
-ta’limtizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; 
-davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning xamma uchun ochikligi; 
- ta’limdasturlarini tanlashga yagona va tabakalashgan yondashuv; 
- bilimli bulish va iste’dodni ragbatlantirish; 
-ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshkaruvini uygunlashtirish: 
Xalk ta’limining asosiy bugini-uzluksiz ta ta’lim tizimini ashki etadi. 

---