4. Mustabid tuzum davrida oliy va urta maxsus ta’lim.
Tizimi, fan va madaniyat.
Bu yillarda Respublika oliy ukuv
yurtlarida tarmogi xam ortib bordi.
Samarkand, Uzbekiston Davlat Universiteti, buxoro, Fargona, Namangan, Andijon,
Margilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch shaxarlarida oliy maktablar tashkil etildi.
Agar 1932 yilda respublikadagi 31 ta oly ukuv yurtida 12, 2 ming talaba ukigan bulsa,
1941 yilga kelib ularda ta’lim olayotgan talabalar soni 18 ming kishiga yetdi. SHu
yili oliy ukuv yurtlarini 7373 mutaxassis bitirib chikdi. SHu bilan birgi bu yillar
davomia yuzga yakin yoshlar turli mamlakatlar ega buldilar. Oliy va Urta maxsus
ta’lim tizimida bu yillar davomida uzbek millatiga mansub talabalar soi xam ortib
bordi. Lekin shuni kayd etish kerakki, oliy ukuv yurtlaridagi mavjud professor-
ukituvchilar uzagini asosan rus ziyolilari tashkil kilar edi. Birgina Urta Osiyo Davlat
universitetida 1933 yilda faoliyot kursatayotgan 65 professor, 75 dotsent va ilmiy
unvonga ega bulmagan 175 ukituvchilardan juda ozchiligini maxalliy millatga
mansub professor-ukituvchilar tashkil kilardi. 20-yillar urtalaridan boshlab mustabid
tuzum Uzbekistonda kator ilmiy – tadkikot institutlari tashkil kilindi. 1932 yilga kelib
Uzbekiston olimlari Respublika fanlar Akademiyasini tashkil etish ishiga kirishdilar.
Bu yulda ilk tashlangan kadam Markaziy Ijroiy Kumita koshida 1932 yil 11 oktyabrda
Uzbekiston ilmy-tekshirish muasasalariga raxbarlik kiluvchi respublika kumitasining
tuzilishi buldi. 40- yillarning boshida Uzbekistonda 60 dan ortik maxsus ilmiy-
tekshirish muassasalari, labaratoriya va stantsiyalar mavjud bulib, ulardan nazariy va
amaliy fan soxalari buyicha turli yunalishlarida ilmi-tadkikotlar amalga oshiriladi.
1940 yil 9 yanvarda Fan kumitasi Ittifok Fanlar akademiyasining Uzbekiston filialiga
aylantirildi.
20 yillar oxirida partiya mafkurasi maydoniga yana bir goyani madaniy merosni inkor
etish goyasini tashladi, bu aslida «madaniy inkilob»ning asosiy maksadlaridan edi.
Birok sobik sovet madaniyati nazariyasi uning ayrim goyaviy raxnomalari orzu
kilganidek madaniy merosni butunlay inkor etish yuli bilan borgan, deb aytish
notugri, albatta. Madaniy merosdan foydalilarini olib, keraksizlaridan voz kechish,
yoki ularni zamonga moslashtirish xakidagi fikrlar xam buldi. Partiya raxbarlaridan
biri bulgan I.A. Zelenskiy bu xakida shunday yozadi: «eski madaiyat ikki kismdan
iborat: moddiy kismidan, biz uzlashtirgan ishlab chiuarish apparatidan xujalik va
texnik asosga bbevosita yuldosh bulgan anik fanlardan; goyaviy kismini, ishlab
chikarish kuchlari va kurollari taksimotidan kelib chikkan goyaviy kismidan iborat.
Madaniyatning aynan shu kismini, ya’ni mexnat kurollari va ishlab chikarish
vositalariga xussiy egalik faktidan aloxida aytib utish joizki, mustabid tuzum
mafkurasi tomonidan sun’iy ravishda bulib tashlangan bunday madaniyat nafakat
karam xalklari uchun, shu bilan birga rus xalki uchun xam ma’naviy zarardan boshka
xech narsa keltirmadi.
Kompartiyaning madaniy merosini inkor etish siyosati arab yozuvini lotin grafikasiga
almashtirish xakidagi karorda xam uz aksini topdi. Sobik SSSR MK va XKKning
ushbu karori 1929 yil 7 avgustda kabul kilindi. SHuni ta’kildlashimiz zarurki, arab
yozuvining lotinlashtirilishi dinga karshi tashvikotning bir shakli edi. Bolsheviklar
ta’biriga kura, arab yozuvi dindorlarga. Ulamolarga «xizmat kilar» edi.
V.V.Bartold, S.F.Oldenburg, A.N.Samoylovich kabi tanikli sharkshunos
olimlar bu masalaga xolisona yondoshmadilar. Isloxot xakidagi rasmiy kursatmaga
amal kilgan xolda, Shark xalklari tarixi va madaniyatini uzida mujassam kilgan
minglab arab yozuvidagi kimmatbaxo manbalardan Uzbekison xalklarini maxrum
kilishdi uz xissalarini kushdilar. Arab yozuvini lotinlashtirish siyosatiga
Uzbekistonda, shu jumladan tanikli tilshunos olimlardan lugatshunos, ikki jildlik
birinchi uzbekcha-ruscha lugatning uzbek muallifi – Roza Olim Yunusov pedagog
ukituvchilar- Kayum Ramazonov, Abduraxim Yuldoshev, Pulatxon Kayumov va
boshkalar karshi turgan edilar. Ular bu isloxatni madaniy bilimsizlik deb baxoladilar.
Ayniksa, 1921 yilda til va imloga bagishlangan 1-Umumuzbek se’zdida arab yozuvini
bir shaklga keltirish va uzbek tilining suz boyligi, lugat tarkibi xakida kimmatli
takliflar bilan chikkan Ashurali Zoxiriy bu karashga kup kuch sarfladi.
Birok bu masala atrofidagi barcha shov-shuvlardan tortib to xukumat, oddiy
tashkilotlar, isloxatni tashkil etuvchilar mexnati, goyaviy targibot ishlarining bari 30
yillar oxiriga kelib mutlako keraksiz bulib koldi. Yozuvni lotinlashtirish uchun
ishlatilgan katta mablaglar esa bekorga ketdi. CHunki, bu davrga kelib xech kanday
tashvikotsiz, buyruk tarzida yozuvning navbatdagi yangi isloxati-krillitsaga utish
xakida karor kabul kilindi.
Mazkur siyosat tufayli uzbek xalki uz tarixi, milliy urf-odati, an’ana,
umuminsoniy kadriyatlarni bilish va urganish imkoniyatlaridan maxrym buldi. Millat
takdiri, maorif ravnoki uchun jon fido kilgan, erkin, xur fikrli alloma
ma’rifatparvarlar- Abdurauf Fitrat, Munavvar Kori Abdurashidxonov, Elbek, Otajon
Xoshimov, SHoir Suloymon, CHulpon, Abdulla Kodiriy katl etili. SHorasul Zunun,
Usmon Nosir, Botu va boshkalar Sibirga surgn kilindi. Sobik tuzimning totalitar
siyosati tula xukmron kuchga mafkuraviy kurash kuchaydi. Natijada xalk ta’limiga
buyrukbozlik nuktai-nazaridan turib ekstensiv ravishda yondoshish tarkib topdi.
Buning natijasida sifat muommolari chetga surilib, mikdor kursatgichlari birinchi
uringa utdi. Axvolni xuja kursinga yaxshilash orkasidan kuvish amiyatning madaniy
xolatiga yomon ta’sir utkazdi xamda oliy va urta maktabga sezilarli darajada zarar
yetkazdi.
1. Mustakillik va ta’lim tizimida isloxatlar.
Mustakillik e’lon kilingan (1991 yil 1 sentyabr) dastlabki yillaridanok
Uzbekiston xukumati ta’limga ustivor soxa sifatida e’tibor berib kelmokda.
Uzbekiston Respubikasining ta’lim soxasida anik va ravshan xamda ilmiy asoslangan
davlat siyosati mavjud bulib, u insonparvarlik va demokratik tamoiylarga asoslanadi
xamda xar bir fukoroning bilim olishi Uzbekiston Respublikasi Konsttuttsiyasida
konuniylashtirilgan.
Uzbekiston Respublikamida xalk ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi
ijtimoiy muxit sharoitida uni yana rivojlantirish zarur edi. CHunki, xukukiy, iktisodiy,
ma’naviy soxalarda olib borilayotgan isloxatlarda asosiy maksad xam barcha
fukorolarning xayotini ijtimoiy ximoyalash, ularning turmush sharoitlarii yaxshilash,
ma’naviy jixatdan yuksaltirish, eng muximi, ozod va obod Vatan, erkin va farovon
xayot barpo etishdan iboratdir.
Ana shu maksadni amalag oshirish borasida Respublikamiz xukumati xalk
ta’limi tizimini tubdan islox kilish vazifasini kuydi. Jamiyatni ma’naviy yangilashda
avvalo ta’lim tizimini islox kilishni va miliy kkadrlarga bulgan extiyojni tobora ortib
borayotganligini xisobga olib ta’lim tizimini xam yangilashni takoza etaredi. SHu
maksadda 1997 yil 29 avgustda Uzbekiston Resublikasi Oliy Majlisining IX
sessiyasida «Ta’lim tugrisida» Konun xamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» keng
muxokama kilindi va tasdiklandi.
2. O’zbekiston Respublikasida “ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun ta’lim tarbiya fuqarolar kasbiy
taryyorgarligi va xar bir fuqaroning ilm olish konstituttsion huquqini ta’minlash kabi
bir qator dolzarb vazifalarni belgilab beradi.
Respublikamizda bugungi kunda tubdan yangi davlat bo’lib, unda xar bir
siyosiy, iqtisodiy ma’naviy sohadagi isloxatlar xam yangi ta’lim tizimida bosqichma –
bosqich olib borishni nazarda tutadi. Zero ta’lim soxasidagi isloxatlar xam yangi
bosqichma bosqich o’tish tamoyiliga asoslangandir. “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi” xam uzluksiz ta’lim tizimini islox kalishning tashkiliy, ilmiy va metodik asosi
bo’lib hisoblanadi. Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim tizimini
rivojlantirish bo’lib, u ijodiy va mustaqil fikrlovchi tafakkuri rivojlangan erkin
shaxsnishakllantirish bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni
kafalatlash bilan axamiyatlidir.
SHunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikni dastlabki yillaridayoq boy
madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni uni
zamon talablariga javob bera oldigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish maqsadida
e’tibor berib borilmoqda.
Ta’lim soxasidagi «Ta’lim tugrisida» Konun kabul kilinganligi, 1996-1997 yildan
boshlab birinchi sinflarda ukishning lotin yozuviga asoslangan yangi alifboda olib
borilgani, ular uchun yangi alifboda dastur, kullanma, darsliklarning yaratilganligi-bu
ta’lim soxasida kuyilgan dastabki odimlar edi.
Utgan davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Oliy ukuv yurtlari
koshida litseylar ochildi. Kobiliyatli ukuvchilar chet ellarda ta’lim ola boshladi.
Ukituvchilar xorijiy davlatlarda bulib, ilgor tajribalarn urganib kela boshladilar.
Viloyatlarda yangi-yangi biznets maktablari, kichik va urta kasb xunar kurslari
ochila boshadi va bozor iktisodi sharoitida fermer, solik va bojxona xodimlari, audit
va boshka yangi mutaxasistliklar kiritildi.
Oliy aktab soxasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi pedagogika insttutlari
universitetlarga
aylantirildi,
chet
el
mutaxassistlari
respublikamiz
ukuv
muassasalariga jalb etildi.
Respublikamizda Davlat va jamiyat kurilish akademiyasi, Bank va Moliya
akademiyasi tashkil etildi.
«Maxalla», «Kamolat», «Soglom avlod uchun», «Nuroniy», «Ulugbek»,
«Umid» jamgarmalari xam ta’lim soxasini rivojlantirishga xissalarini kushmokdalar.
Lekin xozirgi davrda amalga oshirilgan barcha ishlarga karamay ta’lim tizimi
xali xayot talabi darajasida barcha ishlarga karamay ta’lim tizimi xali xayot talabi
darajasida natijalarga erishmayotgani, eski SHuro zamonidan meros bulib kolgan
mavkuraviy karashlardan va sarkitlardan xolos bula olmagani, shunigdek, uzluksiz
ta’lim tizimini tashkil etish muommolari tulik xal etilmagan va nixoyat, amaldagi
ta’lim tizimi tarakkiy etgan davlatlar darajasida rivojlana olmaganini kursatmokda.
SHunigngdek, mutaxassis kadrlar tayyorlash, ularga bilim va tarbiya berish
tizimi mamlakatimizda amalga oshayotgan isloxatlar bilan boglanmagani,
maktablarning moddiy bazasi talabga javob bera olmayotgani, kadrlar, ukituvchilar
tayyorlash muommosi xali xal etilmayotgani maxlum buldi. Ukuv dasturlari,
kullanma va darsliklar xam talabga javob bera olmayotganini xayot kursatmokda.
Oliy ta’lim soxasida xam isloxat utkazishni talab kila boshladi. Bularning
barchasi xisobga olinib, 1997 yil mart oyida Vazirlar Maxkamasining farmoyishiga
uvofik, ta’lim tizimini islox etilishi, kadrlar tayyorlash jarayoniga zamon talabi
darajasida uzgartirishlar kiritish maksadida maxsus komissiya tuzildi va natijada
«Kadrlar tayyorlash milliy dastur» xamda «Ta’lim tugrisida» Konun Oliy Majlis
sessiyasida kabul kilindi.
Bu ikki xujjatga binoan ta’lim tizimi islox kilishni boskichma-boskich amalga
oshirish nazarda tutildi:
Birinchi boskich- utish davri. 1997-2001 yillar. Bu yillarda yangi talab
doirasida yedagog kadrlar tayyorlash, ta’lim standartlarini yaratish, ukuv dasturlari
ustida ishlash, umumta’lim maktablarini kayta kurish, urta-maxsus va kasb-xunar
bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga asos solish.
Ikkinchi boskich- 2000-2005 yillarga muljallanadi. Bu davrda milliy dastur
tulik amalga oshirish muljallanadi. Uning ba’i goyalari va koidalariga uzgartishlar
kiritilishi xam kuzda tutilgan.
Uchichi boskich-2005 yil va undan keyingi yilar bulib, isloxat tajribalari taxlil
etilib, umumlashtiriladi amda kadrlar tayyorlash tizimi takomilashtirilib, rivojlantirilib
boriladi.
«ta’lim tugrisida»gi, konunga asosan Ta’lim Uzbekiston Resublikasi ijtimoiy
tarakkiyot soasida ustivor deb e’lon kilindi.
Ta’lim soxasidagi davlatning asosiy tamoiylari uyidagilardan iborat deb kursatidi:
-ta’limva tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi;
-Ta’limning uzluksiz va izchiligi;
-Umumiy urta, shuningdek urta maxsus,kasb-xunar ta’limining majburiyligi;
- Urta maxsus, kasb-xunar ta’limining yunalishni, akademik litsey va kasb-
xunar kolejida ukishni tanlash ixtiyoriyligi;
-ta’limtizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
-davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning xamma uchun ochikligi;
- ta’limdasturlarini tanlashga yagona va tabakalashgan yondashuv;
- bilimli bulish va iste’dodni ragbatlantirish;
-ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshkaruvini uygunlashtirish:
Xalk ta’limining asosiy bugini-uzluksiz ta ta’lim tizimini ashki etadi.
Dostları ilə paylaş: |