маъруза соат



Yüklə 1,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/49
tarix23.03.2023
ölçüsü1,14 Mb.
#89371
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49
l -b -qodirova-jahon-sivilizatsiyalari

 
 
 
 
 
 
 
 
 



 
1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos 
sifatlari 
Asosiy savollar: 
1. XVIII 
– XIX asrda Yevropa fan olamida sivilizatsiya 
tushunchasining yuzaga kelishi. 
2. Inson jamiyati taraqqiyoti muammosiga sintetik yondashuv yo’llari. 
Sivilizatsiya so’zi insoniyat tarixidagi sifat chegarasini belgilash 
bilan bog’liq. Ushbu tushunchaning yuzaga kelishi Ma’rifatparvarlik 
davridagi Yevropa fani va adabiyotining yutug’idir. Ammo sivilizatsiya 
haqidagi ilk tushunchalar ancha ilgari yuzaga kelgan. Qadimgi 
davrlardayoq insonlar o’zlarining dunyolarini o’zgalar dunyosi bilan 
solishtira boshlashgan. Antik davrda sivilizatsiya so’zi bilan 
belgilanmasa-da, o’z taraqqiyot darajalariga varvarlikni qarama-qarshi 
qo’yganlar.
Sivilizatsiya so’zi lotincha sivilis - fuqarolikka, davlatga, shaharga
taalluqli ma’nolarini anglatuvchi o’zakdan kelib chiqqan. U 
"silvaticus", ya’ni lotinchadan tarjima qilganda qo’pol, yovvoyi so’ziga 
qarshi ma’noda qo’llanilgan. Sivilizatsiya tushunchasi “madaniyat” 
tushunchasi bilan uzviy bog’liq ravishda paydo bo’lgan. Dastlab 
madaniyat va sivilizatsiya tushunchalari sinonim sifatida qo’llanilgan, 
ammo bora-bora bu ikki atama o’rtasida farq paydo bo’ldi. Masalan, 
nemis faylasufi I.Kant bu tushunchalar o’rtasidagi yaqinlik va tafovut 
mavjudligini 
ko’rsatib 
o’tgan 
edi. 
Ko’pchilik 
faylasuflar 
“sivilizatsiya” deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, 
“madaniyat” deganda esa faqat uning ma’naviy qadriyatlarini 
tushunishgan. XX asr boshlariga kelib, nemis faylasufi O.Shpengler 
“Yevropa quyoshining so’nishi” asarida madaniyat va sivilizatsiya 
tushunchalarini bir-biriga qarama-qarshi qo’ydi. Uning fikricha, 
sivilizatsiya madaniyatning eng yuqori bosqichi bo’lib, undan keyin esa 
madaniyat asta-sekin inqirozga yuz o’giradi. Nemis faylasufi sivilizatsiya 
deganda texnik- mexanik jarayonlar majmuini nazarda tutgan. 
Madaniyatning paydo bo’lishi insoniyatning yovvoyilikdan 
keyingi davri bilan bog’liq bo’lsa, sivilizatsiya - tarixiy jarayon, 
ijtimoiy hodisadir. Sivilizatsiyaning rivojlanishi jamiyatni yuksaltirishga 
olib keladi, natijada bu jamiyat fuqarolar erkinligini ta’minlash 



imkoniyatini yaratadi. Sivilizatsiyali hayot insonni madaniyatli qiladi va 
uning har tomonlama kamol topishi uchun shart-sharoit yaratadi. 
Sivilizatsiya kategoriyasining serqirraligi va ko’p serma’noligi 
tufayli unga aniq ta’rif berish mushkul. “Sivilizatsiya” ning yuzdan 
ortiq ta’riflari mavjud bo’lib, har bir o’ziga xos ta’rifida ijtimoiy 
hayotning ma’lum tomonlari, jihatlariga alohida urg’u beriladiki, bu 
umuman sivilizatsiyaning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyatini to’laroq 
anglab etishga xizmat qiladi.
Sivilizatsiya tushunchasining tarixiy-falsafiy mohiyati – tarixiy 
jarayonning birligi va ushbu jarayon davomida insoniyatning moddiy-
texnik hamda ma’naviy yutuqlarning majmui. Sivilizatsiya umumjahon 
tarixiy jarayonining ijtimoiylikning ma’lum darajasiga erishish bilan 
bog’liq bosqichini ham anglatadi. Sivilizatsiyaning yana bir ma’nosi -
madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi (Misr 
sivilizatsiyasi, Mesopotamiya sivilizatsiyasi va b.). Sivilizatsiya 
madaniyat so’zining sinonimi sifatida, ko’pincha moddiy madaniyat 
ma’nosida ham qo’llaniladi.
Shveytsariyalik tarixchi J.Starobinskiyning fikricha, sivilizatsiya 
tushunchasini ilk bor fransuz iqtisodchisi Viktor Riketi Mirabo (1715-
1789 yy) o’zining “Qonunlar do’sti” asarida qo’llagan. 1767 yilda u 
shotlandiyalik ma’rifatparvar Adam Fergyusson (1723-1816) asarida 
paydo bo’ldi. O’shanda ushbu atama madaniy taraqqiyotning umumiy 
darajasini anglatgan. Sivilizatsiya ma’rifatsiz xalqlarga, qorong’u 
feodalizm 
davri va o’rta asrlarga qarama-qarshi qo’yilgan. 
A.Fergyusson ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish mezoni sifatida 
“madaniyatning o’zlashtirish darajasini” ilgari surdi: yovvoyilik, 
varvarlik, sivilizatsiya. Keyinchalik shved olimi S.Nilson bu
davrlashtirishni bir oz to’g’irladi va to’ldirdi: yovvoyilik, nomadizm 
(yunon. nomados – ko’chib yuruvchi, ko’chmanchilik), dehqonchilik 
va sivilizatsiya. 
Ma’rifatparvarlik davridagi ensiklopediyalarda sivilizatsiya 
tushunchasi taraqqiyot konsepsiyasi bilan uyg’unlashib ketdi. Fransuz 
faylasuf ma’rifatparvarlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni 
sivilizatsiyalashgan jamiyat deb bilganlar.
Sivilizatsiya tushunchasiga turlicha mazmun berish davom etdi va 
XVIII asrdan “sivilizatsiya” tushunchasi tarixchilar lug’atidan 
mustahkam o’rin oldi. Shu davrdan sivilizatsiyaning turli nazariyalari 
shakllana boshladi. XIX asr boshlaridayoq sivilizatsiyalar to’g’risida 



ko’plikda fikr yuritila boshlandi, bu esa xalqlar sivilizatsion 
taraqqiyotining rang-barangligini tan olishni anglatardi.
O’z asarlarida tarixning yo’nalishi, shuningdek tarixiy jarayonda 
yagonalik va rang-baranglikning o’zaro nisbati muammolarini ayniqsa 
to’la qamrab olgan dastlabki tadqiqotchilardan biri italyan faylasufi 
Jambatissta Viko (1668-1744) o’zining “Millatlar umumiy tabiati 
haqidagi yangi fan asoslari” deb nomlangan risolasida jahon tarixining 
barcha xalqlar uchun yagona bo’lgan tarixiy aylanma harakat sifatidagi 
dunyoviy konsepsiyasini ilgari surgan. Viko fikriga ko’ra, barcha 
xalqlar o’z rivojlanishida bir xil bosqichlardan o’tadi: ibtidoiy varvarlik 
(“xudolar asri”)dan feodalizm (“qahramonlar asri”) orqali demokratik 
respublika yoki konstitutsiyaviy monarxiya (“sivilizatsiya asri”) sari 
harakatlanadi. Har bir tsikl mazkur jamiyatning umumiy inqirozi va 
parchalanishi bilan tugaydi. Tsikl yakunlangach, rivojlanish jarayoni 
yangilanadi va ayni shu bosqichlardan, lekin yuqoriroq darajada o’tadi. 
Vikoning g’oyalari madaniyatlar va sivilizatsiyalarning rivojlanishida 
tsikllilik nazariyalari (Danilyevskiy, Shpengler, Toynbi)ga asos 
bo’lgan.
1877 yilda amerikalik tarixchi va etnograf L.Morgan (1818-1881 
yy) o’zining “Qadimgi jamiyat” kitobida sivilizatsiya atamasini yagona 
madaniy-tarixiy jarayonning ma’lum darajasini belgilash uchun 
qo’llashni taklif etdi. Morgan sistemasida ham ibtidoiy jamiyat 
taraqqiyoti yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya bosqichlaridan iborat, 
ammo u yovvoyilik va varvarlik davrlarining har birini, xo’jalik va 
moddiy madaniyat taraqqiyotining belgilariga ko’ra quyi, o’rta va 
yuqori bosqichlarga bo’ladi. Ushbu davrlashtirishda ishlab chiqarish 
kuchlari rivojining darajasi mezon bo’lib xizmat qiladi.
Tarixni o’rganishga sivilizatsion yondashuv asoschilaridan biri 
rus tabiatshunos olimi N.Ya.Danilyevskiy (1822-1885) bo’lgan. U har 
biri alohida-alohida mavjud bo’lgan, faoliyatning to’rt muhim shakli 
yoki sivilizatsiyalar “asosi” - diniy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy 
asoslar 
orqali 
namoyon 
bo’luvchi 
madaniy-tarixiy 
tiplar 
(sivilizatsiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy 
tiplar, biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz 
kurash jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga etish, qarish va 
halok bo’lish bosqichlaridan o’tadi. 
Nemis faylasufi va tarixchisi Osvald Shpengler (1880-1936 yy) 
ning fikricha, “sivilizatsiya” har qanday madaniyat taraqqiyotining 
muayyan tugal bosqichini bildiradi. Sivilizatsiyani bunday davr 



tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga 
ziddir.
O.Shpengler “Yevropa quyoshning so’nishi” asarida G’arbiy 
Yevropa tarixiga xos evropotsentrizm, panlogizm, istorizm, to’g’ri 
chiziqli progressizm printsiplarini tanqid qildi va madaniy - 
tarixiy jarayonning aylanma harakati nazariyasini yaratdi. Bu nazariya 
sivilizatsiyaning tsiklli rivojlanishi, ya’ni takrorlanib turishi 
haqidagi konsepsiyaga olib keldi. 
Shpengler ijtimoiy taraqqiyotning bir chiziqli yevroposentristik 
sxemasiga tanqidiy yondashgan. U insoniyat tarixida sakkiz madaniyat: 
Misr, Hind, Bobil, Xitoy, Yunon-rim, Sharq, G’arbiy Yevropa va 
Mayya madaniyatlarini farqlagan. Shpengler fikriga ko’ra, har bir 
madaniy organizm ma’lum hayot muddati (taxminan ming yil) 
mobaynida mavjud bo’ladi, shundan so’ng u sivilizatsiyaga aylanadi va 
halok bo’ladi. Har bir madaniyat o’z teran mazmuniga ega bo’ladi va 
tarixiy jarayonda bir xil ahamiyat kasb etadi.
Ingliz tarixchisi va sotsiologi Arnold Toynbi (1889-1975)
sivilizatsiyani yaxlit ijtimoiy tizim sifatida ifodalagan. U o’zining o’n 
ikki tomlik “Tarixni anglash” asarida keltirgan o’zaro o’rin 
almashuvchi 
lokal 
sivilizatsiyalar 
konsepsiyasida 
sivilizatsion 
taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida chaqiriq va 
javob nazariyasini ilgari surdi.
Toynbining fikricha din har qanday sivilizatsiyaning o’zagi va 
tayanchidir. Sivilizatsiyalarni bir – biridan farqlash va tasnif qilishda u 
yoki bu jahon dinlarini asos qilib olinishi bejiz emasdir: musulmon 
sivilizatsiyasi, xristian sivilizatsiyasi va hokazo. 
U dastlab 21, keyinchalik 37 ta sivilizatsini sanab o’tib, tarixiy 
jarayonning to’g’ri chiziq bo’ylab rivojlanishi haqidagi qarashlarga 
qarshi chiqdi va sivilizatsiyaning bosqichli-tsiklik rivojlanishini 
ta’kidladi. Toynbi Arab, Xitoy, Shumer, Mayya, Hind, Ellin, G’arb, 
Xristian (Rossiya), Uzoq Sharq (Koreya va Yaponiya), Eron, Misr, 
Arab, Meksika, Vavilon va boshqa sivilizatsiyalarni tadqiq etish 
natijasida “...tabiiy muhitdagi va odamlar tegrasidagi yashash 
sharoitlarining og’irligi sivilizatsiyaning vujudga kelishiga sabab 
bo’ladi”, - degan xulosaga keladi. Toynbi sivilizatsiyalarga 
“evolyutsion tipdagi faol tuzilmalar” sifatida yondashib, har bir 
sivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish, 
rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy 



bosqichlardan o’tgach, sivilizatsiya, odatda, halok bo’ladi va uning 
o’rnini boshqa sivilizatsiya egallaydi. 
Nemis faylasufi K.Yaspers (1883-1969 yy.) o’zining “Tarix 
manbalari va uning maqsadi” asarida sivilizatsion taraqqiyotning 
bosqichma-bosqich rivojlanishi konsepsiyasini ilgari surdi: tarixgacha 
bo’lgan davr, qadimgi davr madaniyati, vaqt o’qi (jahon tarixining 
boshlanishi), texnik davr (yagona jahon tarixiga o’tish). Uning fikricha 
tarixning mazmuni va negizi butun insoniyat uchun umumiy bo’lgan 
e’tiqod bilan belgilanadi. Mazkur e’tiqod insoniyat vakillarini bir-
biridan ajratmaydi, balki jipslashtiradi. Insoniyatga bunday e’tiqodni 
biron-bir jahon dini yoki milliy din taklif qilolmaydi
Sotsiolog P.Sorokin (1889-1968) insoniyat madaniyatining 
butunjahon-tarixiy taraqqiyoti nazariyasini yaratdi. U bu taraqqiyotni 
markaziy mazmunga yoki mentallikka ega ulkan madaniy supertizimlar 
doirasida ko’rib chiqdi. Bu madaniy supertizimlar yoki sivilizatsiyalar 
insonlarning hayoti va hulqini, ko’pgina tarixiy jarayonlar va 
an’analarni belgilaydi. Tarixning har qanday davrida, Sorokinning 
fikricha, beshta asosiy madaniy tizimlar mavjud: til, ahloq, din, fan, 
san’at. U sivilizatsiyalarni moddiy madaniyat hech bir tizimsiz ravishda 
namoyishga qo’yilgan ulkan muzeylar sifatida talqin qiladi. Sorokin 
sivilizatsiyalar tabiatining yaxlitligi g’oyasiga tanqidiy yondashib, 
uning tarkibiy qismlari o’zaro bog’lanmagan, deb hisoblagan.
“Iqtisodiy va ijtimoiy tarix annallari” (1929 g.) fransuz jurnali 
redaksiyasi atrofida vujudga kelgan tarixiy maktab asoschilari va 
vakillari bo’lmish fransuz tarixchilari Mark Blok (1886-1944) va 
Lyusyen Fevr (1878-1956) lar jahon taraqqiyoti muammosiga o’zgacha 
yondashgan. Ularning fikricha tarixiy taraqqiyotning asosini mentalitet 
tashkil qiladi. L.Fevr birinchilardan bo’lib o’zining “Sivilizatsiya: so’z 
evolyutsiyasi va g’oyalar guruhi” asarida “sivilizatsiya” atamasining 
kelib chiqish vaqtini aniqlashga ham harakat qilgan.
O’tmish hodisalarini tushuntirishda Fernan Brodel (1902-1985) 
va bir qator boshqa fransuz tarixchilari tarixiy qonuniyatlar yoki 
tasodifiylikka birinchi darajali e’tibor qaratmasdan, birinchi o’ringa 
“muhit” (tarixiy vaqt) omilini qo’yishgan. Ularni birinchi navbatda 
xalqlarning hayoti, turmushi va mentaliteti qiziqtirgan.
XX asrning ikkinchi yarmida, sovuq urush davrida va u 
tugagandan so’ng insoniyat rivojining umumiy chizmasini yaratish va 
sivilizatsion taraqqiyot jarayonining istiqbollarini ko’rsatishga urinish 
sifatida bir qancha tadqiqotlar paydo bo’ldi. Tarixiy rivojlanishining 


10 
ijtimoiy-iqtisodiy konsepsiyasini ilgari surgan amerikalik sotsiolog 
Uolt Rostouning fikricha jamiyat taraqqiyotida texnik-iqtisodiy 
ko’rsatgichlar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Industrial jamiyat 
nazariyasining yaratuvchilaridan biri bo’lgan fransuz sotsiologi R.Aron 
(1905-1983) jamiyatning nomafkuraviy nazariyasini hamda texnika va 
jamiyatning o’zaro ilgari ta’siri tezisini surgan.
XX asrning 70-yillaridan boshlab ilmiy-texnika taraqqiyoti 
industrial jamiyatni butunlay o’zgacha sifatlarga ega postindustrial 
jamiyatga aylanishi haqidagi g’oyalar ishlab chiqila boshlandi. Ushbu 
nazariyaning asoschilaridan biri amerikalik sotsiolog D.Bellning 
fikricha tarix jamiyatda texnika taraqqiyotining darajasiga bog’liq 
holda rivojlanadi. U jamiyat taraqqiyotining uch bosqichini ajratib 
ko’rsatadi: industriyagacha, industrial va postindustrial.
Yana bir amerikalik sotsiolog A.Toffler o’zining “Uchinchi 
to’lqin” (1980) asarida birinchi to’lqin sifatida qishloq xo’jaligi 
tsivvilizatsiyasini, ikkinchi to’lqin sifatida industrial sivilizatsiyani 
ko’rsatadi. XX asr oxiridan boshlangan uchinchi to’lqinningn nomini 
olimlar turlicha nom bilan atashmoqda: kosmik yoki elektron era, 
texnotron jamiyat. Toffler informatsion jamiyat atamasini qo’llamagan 
bo’lsa-da, uning asari chop etilgach, ushbu so’z mashhur bo’lib ketdi. 
Amerikalik tadqiqotchi J.Nesbitt esa o’z asarlaridan birida 
postindustrial jamiyatni informatsion jamiyat deb atadi.
Garvard universiteti qoshidagi Strategik tadqiqotlar institutining 
direktori S.Xantington 1996 yilda chop etilgan shov-shuvli 
“Sivilizatsiyalar to’qnashuvi” asarida sivilizatsion taraqqiyotning 
pessimistik nazariyasini keltiradi. Ushbu asarda insoniyatning 
kelajagini sivilizatsiyalar qarama-qarshiligi belgilab beradi degan fikr 
ilgari surilgan. Xantington diniy omil asos qilib olingan quyidagi 
sivilizatsiyalar ro’yxatini keltiradi: g’arbiy, pravoslav, islom, xitoy, 
hind, afrika (so’roq ostida), Lotin Amerikasi. Bu o’rinda g’arb 
sivilizatsiyasi katolik-protestant dunyo sifatida qaralgan. 
Shunday qilib, sivilizatsion taraqqiyot xususida bugungi kunda 
ham yangidan-yangi g’oyalar yaratilmoqda, yangicha modellar taklif 
etilmoqda. Bu jarayonda globallashuv ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda.

Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin