маъруза соат



Yüklə 1,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/49
tarix23.03.2023
ölçüsü1,14 Mb.
#89371
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49
l -b -qodirova-jahon-sivilizatsiyalari

2-savolning bayoni: 
Hozirgi zamon tarix fanida tarixiy jarayonni tushuntirishga 
nisbatan ikki asosiy yondashuv: formatsion va sivilizatsion 
yondashuvlar mavjud.


11 
Uzoq vaqt davomida tarixni o’rganishga formatsion yondashuv 
ustunlik qilib keldi. Formatsion yondashuv tarixni universal 
tushunishga 
asoslanadi. 

jahon 
tarixini 
ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalar olinma-ketin almashuvidan iborat yagona, chiziqli-
hujumkor tabiiy-tarixiy jarayon sifatida talqin qiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalar haqidagi ta’limotni ilgari surgan tadqiqotchilar fikrlarini 
tahlil qilib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – bu jamiyatning muayyan 
tarixiy tipi, ishlab chiqarishning muayyan usuliga asoslangan va 
ijtimoiy taraqqiyot bosqichi sifatida amal qiladigan yaxlit ijtimoiy 
tizim, degan to’xtamga kelish mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya kategoriyasini asoslash tarixiy 
jarayonni davriylashtirish imkonini bergan. U jami formatsiyalarning 
besh tipini farqlagan: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, 
kommunizm. Jahon tarixiy jarayoni bir formatsiyadan boshqa 
formatsiyaga yuksalishdan iborat bo’lgan chiziqli jarayon sifatida 
tavsiflagan.
Ammo 
alohida 
xalqlar 
tarixini 
jahon 
ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalari tarixining yagona doirasiga sig’dirib bo’lmaydi. Shu 
sababdan XIX asrda ishlab chiqilgan formatsion yondashuv o’zini 
oqlamadi. Ijtimoiy amaliyot, tarix tajribasi insoniy at jamiyati 
taraqqiyotiga formatsiyali yondashishning bir yoqlama, sun’iy ekanligini 
ko’rsatdi.
Ayrim tadqiqotchilar formatsion yondashuvni tahlil qilar ekanlar, 
uning quyidagi zaif jihatlarini qayd etadilar. Birinchidan, tarixning har 
qanday bosqichida jamiyat hayotini ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlargina 
belgilaydi, deb aytish o’rinli bo’lmaydi. Ikkinchidan, bir formatsiyadan 
boshqa formatsiyaga tabiiy yuksalish haqidagi monistik tasavvur inson 
erkinligiga, insoniyat rivojlanishining muqobil yo’llarini tanlashga 
o’rin qoldirmaydi. Uchinchidan, xalqlar, jamiyatlar, davlatlarning 
haqiqiy tarixi yuksalib boruvchi chiziq bo’ylab formatsion 
rivojlanishning tor doirasiga sig’maydi. Mazkur yondashuv amalga 
tatbiq etilganda har bir xalq va sivilizatsiyaning o’ziga xosligi va 
betakrorligi yo’qoladi, ular ayni holda kelajak barkamol jamiyatining 
sharti sifatidagina amal qiladi.
Shunday qilib, hozirgi davr sharoitida tarixiy jarayonni besh 
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadan iborat bo’lgan chiziqli sxema sifatida 
talqin qilishning bir yoqlamaligi ayniqsa bo’rtib namoyon bo’ladi. 
Jahon tarixiy jarayoni mazkur nazariy modeldan boyroq. Shu sababli 
ushbu talqinni tarixni tushunishga nisbatan o’zgacha, nochiziq 


12 
yondashuv bilan to’ldirish talab etiladi. Sivilizatsion yondashuv tarixiy 
jarayonni tushunishga nisbatan aynan shunday yondashuvdir.
Ma’lumki, formatsion yondashuv ob’yektiv ravishda mavjud 
bo’lgan, inson irodasiga bog’liq bo’lmagan ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni asos qilib oladi. Sivilizatsion yondashuv esa tarixiy 
jarayonning turli-tuman ko’rinishlari, qirralarini hisobga oladi, bundan 
tashqari uning asosiy vazifasi inson va uning dunyoqarashi, ahloqiy va 
estetik qarashlarini o’rganishdir. Ijtimoiy taraqqiyotga sivilizatsiyali 
yondashish har bir xalq, mamlakat, mintaqa taraqqiyotiga noyob va 
takrorlanmas jarayon sifatida qarashga asoslanadi. Bunday yondashish 
mohiyatan formatsiyali yondashishga ziddir. 
Sivilizatsion yondashuv asosan ko’p sonli madaniyatlar va 
sivilizatsiyalar mavjudligi, ularning lokalligi va har xilligi haqidagi 
g’oyani ilgari surishi bilan tavsiflanadi. Bu yerda ijtimoiy 
taraqqiyotning qat’iy bir chiziqli sxemasi rad etiladi.
Sivilizatsion yondashuv tarixiy jarayonlarni, ularning o’ziga 
xosligini chuqurroq anglash, har bir mamlakat tarixi bilan jahon tarixi 
o’rtasidagi umumiylik, o’ziga xoslik va betakrorlikni bir – biridan 
farqlashga, har bir jamiyatning qiymati va uning jahon tarixi va
madaniyatidagi o’rnini aniqlash imkonini beradi. Bu yondashuvning 
eng muhim jihati tarixning ko’p qirrali va ko’p tarmoqli jarayon 
sifatida baholanishidir. Bunda tarixiy jarayonni tushunish uchun 
xalqlarning dini, madaniyati, mentalitetiga, ya’ni ma’naviy-ahloqiy va 
intellektual omillarga katta ahamiyat beriladi.
Formatsion va sivilizatsion yondashuvlarni taqqoslash quyidagi 
xulosalarga kelish imkonini beradi: 1) formatsion yondashuv tahlil 
jarayonida butun jamiyatni qamrab olishga harakat qiladi va asosiy 
e’tiborni uning dinamikasiga qaratadi; sivilizatsion yondashuv esa 
jamiyatning bir qismini (ayrim sivilizatsiyani) o’rganadi, jamiyatni esa 
statik deb e’tirof etadi; 2) formatsion yondashuv jamiyat hayotining 
iqtisodiy omillariga alohida e’tibor beradi; sivilizatsion yondashuv 
asosiy e’tiborni ma’naviy omillarga qaratadi.
Demak, bu ikki yondashuv bir-birini butkul rad etmaydi, har 
holda formatsion yondashuvning elementlarini sivilizatsion tahlilga 
kiritish mumkin, chunki ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – sivilizatsion 
jarayonning muhim qismidir. Shu sababdan inson jamiyati taraqqiyoti 
muammosiga sintetik yondashuv yo’llarini izlash lozim. Bugungi 
kunda tarixning shunday bir sintetik talqini vujudga keladiki, unda 
mualliflar bu har ikki muqobil yondashuvlarning ijobiy g’oyalaridan 


13 
foydalanishga va ularning kamchiliklari o’rnini to’ldirishga harakat 
qiladilar.
Bugungi kunda sivilizatsiyaga doir keng tarqalgan nazariyalar 
orasida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: sivilizatsiyaning chiziqli, 
bosqichli nazariyalari, lokal sivilizatsiyalar va jahon tarixiy bosqichi 
nazariyalari. Ushbu nazariyalar antik davrlar, o’rta asrlarda va yangi 
davrda ishlab chiqilgan tarixiy konsepsiyalar asosida shakllangan.
Qadimgi davrlardayoq insoniyat tarixining takrorlanib turuvchi 
bosqichli aylanma harakati to’g’risidagi g’oyalar shakllangan. Buni 
qadimgi dunyoning ko’plab xalqlarida kuzatish mumkin. Shu bilan 
birga yo’naltirilgan, ortga qaytmas, zamonaviy tilda aytganda, chiziqli 
evolyutsiya haqidagi tushunchalar ham yuzaga keldi. Masalan, yunon 
shoiri Gesiodning (m.a VII asr ) “Mehnatlar va kunlar” asarida 
insoniyat taraqqiyoti yaxshidan yomonga qarab boruvchi tanazzul 
sifatida ko’rsatilgan. Bu tushkun modelga qarama-qarshi ravishda 
insoniyat taraqqiyotini tinimsiz mukammalashib boruvchi jarayon 
sifatida qaragan g’oyalar ham vujudga kelgan. Rim shoiri Tit Lukretsiy 
Kar (m.a. I asr) “Ashyolarning tabiati” asarida insoniyat taraqqiyoti 
xuddi shu nuqtai nazardan ko’rsatilgan. O’rta asr mutafakkirlari 
insoniyat taraqqiyotining chiziqli g’oyasini rivojlantirishgan.
Insoniyatning 
chiziqli 
tarixiy 
taraqqiyot 
jarayonida
mukammallashib borishi haqidagi qarashlar sivilizatsiyaning bosqichli 
konsepsiyasiga asos bo’ldi. Sivilizatsiyaning bosqichli nazariyalari 
sivilizatsiyani insoniyat progressiv taraqqiyotining yaxlit jarayoni 
sifatida o’rganadi va bu jarayonda ma’lum bosqichlar ajratiladi. Bu 
jarayon o’zining boshlang’ich nuqtasiga ega: “buyuk daryolar” 
vodiylarida sivilizatsiyaning dastlabki o’choqlari yuzaga kela 
boshlagan m.a. IV-III ming yilliklar. XX asr oxiriga kelib sivilizatsion 
areal deyarli butun dunyoni qamrab oldi.
Bugunga qadar mavjud bo’lgan va bugungi kunda mavjud 
sivilizatsiyalar miqdorini aniqlab bo’lmaydi, zero sivilizatsiyalarning 
aniq vaqt va hududiy chegarasi, sivilizatsiyalarni ajratib ko’rsatishning 
aniq universal mezonlari yo’q. Shu sababli sivilizatsiya nazariyalarini 
ishlab chiqqan turli olimlarning ro’yxatlari bir-biriga to’liq mos 
tushmaydi. Masalan, Danilyevskiy til guruhlari asosida 15 ta madaniy – 
tarixiy tipni ajratib ko’rsatgan bo’lsa, Shpengler sakkizta “yuksak 
madaniyat” larni sanab o’tgan. Biroq bu barcha ro’yxatlar mukammal 
emas. 


14 
Shu o’rinda sivilizatsiyalarning quyidagi ayrim turlarini sanab 
o’tish mumkin: dastlabki (avtoxton) sivilizatsiyalar, an’anaviy 
sivilizatsiyalar, yo’ldosh sivilizatsiyalar, yangilangan sivilizatsiyalar, 
o’rta sivilizatsiyalar, monolit sivilizatsiyalar, sintetik sivilizatsiyalar, 
agrar 
sivilizatsiyalar, 
industrial 
sivilizatsiyalar, 
kontinental 
sivilizatsiyalar, dengiz, okean sivilizatsiyalari. Deyarli barcha 
sivilizatsiyalar bir vaqtning o’zida bir necha turga aloqador bo’lishi 
mumkin. Masalan, ibtidoiy davrdan o’sib chiqqan qadimgi Yunon 
sivilizatsiyasi yangilangan, monolit, agrar, dengiz sivilizatsiyasi edi.
Olimlarning fikricha sivilizatsiyaning mohiyatini, uning o’ziga 
xosligini turli omillar belgilaydi: tabiiy muhit, xo’jalik yuritish tizimi, 
siyosiy tuzim, jamiyatning ijtimoiy tashkiloti, din (yoki din darajasiga 
chiqarilgan mafkura), ma’naviy qadriyatlar, mentalitet. Ularning nuqtai 
nazaridan, insoniyat taraqqiyoti sivilizatsiyalarning bir-biri bilan o’rin 
almashashishi shaklida boradi, ularning har biri o’z madaniy-tarixiy 
an’analari, ahloq normalari, diniy tizimlarini ishlab chiqadi. 

Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin