Ma’ruzalar matni 1-Mavzu. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti va o‘rganish usuli reja

3. XALQARO VALYuTA MUNOSABATLARI

Iqtisodchi olimlar xalqaro valyuta munosabatlariga alohida e’tibor beradilar. Valyuta bozorida milliy valyuta chet el valyutasiga (masalan, AQSh dollari, Meksika pesosi, nemis markasi, iena yoki funt sterling) almashtiriladi. Almashuv (valyuta) kursi - bu chet el valyutasi birligining milliy puldagi ifodasidir. Bu munosabatlar har kuni, hatto har soatda o‘zgarib turishi mumkin. Valyuta kursini stabil (turg‘un) qilish uchun to‘lov balanslarining tengligiga erishish yo‘li taklif etiladi.

30-yillargacha to‘lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil etishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan «klassik» nazariya ustun mavqega ega bo‘lgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, oltinning xalqaro harakati va har bir mamlakatdagi baholarning o‘zgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan bog‘liq, oqibatda barcha mamlakatlarning to‘lov balansi barqarorlikka intilish tendensiyasiga ega. Oltin standartining tugatilishi bilan olimlarning ko‘pchiligi neokeynschilik pozitsiyalariga o‘tib oldilar («Oltin standarti» XIX asrda va XX asrning ma’lum davrida amalda bo‘lgan, masalan, Buyuk Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQShda 1934 yil dollarni oltinga aylantirish tugatildi). Yangi sharoitda to‘lov balansini tartibga solishda asosiy e’tibor davlatning hisob stavkasiga ta’siri muhim deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi sifatida importni kamaytirish va eksportni rag‘batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarning ichki to‘lov imkoniyatlari talabini pasaytirish (deflyatsiya yo‘li) yoki milliy valyutani devalvatsiya qilish usuli taklif etiladi.
60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz kechishga sabab bo‘ldi, yana neoklassik yo‘lga qaytildi, ya’ni davlatning iqtisodiy, shu jumladan valyuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valyutalar kursining erkin tebranishiga imkon berildi, bu esa o‘z navbatida avtomatik barqarorlashuviga olib kelishi kerak edi. Ammo valyuta kursi o‘zgarib turishining to‘lov balansiga ta’siri cheklangan harakterga ega bo‘ladi (masalan, valyutaning «so‘zib yuruvchi kursi» paytida bu narsa aniq bo‘lib qoldi), chunki to‘lov balansining barqaror emasligi muomala sohasiga emas, balki ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq. To‘lov balanslari passivi davlatning chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy aksiyalarga bog‘liq bo‘ladi. Valyuta kursining qalqib turishining o‘zi ham xalqaro valyuta tizimining beqarorligini kuchaytiradi. So‘nggi yigirma yil ichida industrial rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksatsiya qilingan), ammo har holda tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) valyuta kursiga o‘tib oldilar. Absolyut elastik valyuta kursida almashuv kursi valyuta bozoridagi teng kuchli valyuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs chogida esa valyuta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan kurs bo‘yicha xorijiy valyutani har qancha miqdorda olish va sotish majburiyatini o‘ziga oladi.
Valyutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog‘liq:
1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo‘lganda ichki baholarning o‘sishi valyuta kursining pasayishiga olib keladi (harid qilish qobiliyati pariteti nazariyasi);
2. Savdo oqimi bilan bog‘liq omillar; masalan, eksport bozorining kamayishi yoki yo‘qotilishi, defitsit, ya’ni valyuta arzonlashuvini keltirib chiqaradi.
3. Kapital oqib o‘tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi kapitalni jalb etadi va bu bilan milliy valyutaning qimmatlashuvni keltirib chiqaradi.
Chegaralangan va elastik valyuta kurslarini solishtirganda qaysi biri ustunligini aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt davomida turg‘un bo‘lmaydi, ammo o‘zoq muddatli rejalarda zaruriy elastiklikka ega bo‘ladi. Aksincha, chegaralangan almashuv kurslari qisqa muddat uchun samarali, ammo uzoq kelajak uchun o‘ta noelastikdir. Bu tizimlarning hech qaysisi narxlar barqarorligi va to‘la bandlik bo‘yicha to‘la ustunlikka ega emas. Valyuta kursining sun’iy ravishda yuqori bo‘lishi ishsizlikka olib keladi, past bo‘lishi esa inflyatsiyani kuchaytiradi.
Likvidlik (haridorgirlik) muammosini hal etish borasida iqtisodchilar (J.M.Keyns, R.Triffin va boshqalar) «yuqori likvidlik boshqariladigan valyuta» chiqarishni tushunadilar yoki xalqaro valyuta munosabatlariga ichki qog‘oz-pul munosabatini tartibga soladigan tamoyillarni qo‘llashni taklif etadilar. Oxir-oqibatda bu loyihalarning mohiyati shundaki, to‘lov balans saldosi aktiv bo‘lgan davlatlar to‘lov balansi defitsit (kamomad) bo‘lgan davlatlarga kredit berishga majbur qilishga qaratiladi. Shu maqsadda xalqaro valyuta chiqarish taklif etiladi. Bu valyuta qo‘shimcha likvidli mablag‘ni ta’minlaydi va passiv to‘lov balansiga ega bo‘lgan mamlakatlar bevosita aktiv saldoga ega bo‘lgan davlatlarga murojaat etmasdan, o‘z passivlarini qoplash imkoniga ega bo‘ladi.
Bu g‘oya 1969 yilda amalda realizatsiya qilindi.