Ma’ruzalar matni.] Audit. Ma’ruzalar matni. N. Xaydarova

2. Mehnat haqi bo‘yicha hisob-kitoblar auditi

Korxonalar amaliyotida mehnatga haq to‘lash bo‘yicha quyidagi kam-chiliklar ko‘proq uchraydi: oylik maoshlari va stavkalar hajmining shtat jadvali va lavozim maoshlari sxemasida belgilanganidan oshib ketishi; ish haqiga har xil qo‘shimcha va ustamalarning noqonuniy tayinlanishi; qo‘-shib yozishlar; ishbay rastsenkalarning oshirib ko‘rsatilishi; ishchilar va muhandis—texnik xodimlar mehnatiga haq to‘lash uchun belgilangan ish haqi fondi hisobidan kotibalar, shaxsiy haydovchilar va har xil boshqaruv xizmati xodimlariga haq to‘lash kabilar.

Noqonuniy qo‘shimcha haq belgilash, ayrim hollarda hisoblangan mehnat haqini o‘zlashtirish, o‘zlashtirish maqsadida material qiymatlik-larni sotib olish yoki smetada ko‘zda tutilmagan xarajatlarni yopish uchun soxta xodimlarni ishga qabul qilish hollari ham uchraydi. Auditor dastlabki hujjatlar va hisobotlarni bevosita ish joylarida puxta tahlil qilish yo‘li bilan quyidagilarni aniqlaydi: ish haqi to‘lash uchun pul olishda bankka taqdim qilinadigan malumotlar to‘g‘riligi va olingan pul mablag‘lari-ning belgi-langan maqsadda ishlatilishi, ish haqi fondidan oshiqcha haq to‘lashga rux-sat berish tartibiga rioya qilinishi, ish haqi fondi mablag‘larining oshiqcha sarflanishiga yo‘l qo‘yilish sabablari yani butunlay noto‘g‘ri, qalbakilash-tirilgan, ko‘pchilik hollarda reja topshiriqlarini bajarganlik va oshirib ba-jarganlik uchun deb noqonuniy mukofot olish maqsadida qilinadigan hiso-bot malumotlarini oshirib ko‘rsatish kabilar. Qo‘shib yozish oqibatida ha-qiqatda bajarilmagan ishlarga ish haqi to‘lash, xomashyo, materiallar, yoqilg‘ilar va boshqa resurslarni hisobdan chiqarish, natijada talon-taroj qilish hollari ko‘p uchraydi.
Xodimlar soni va ularning toifalari bo‘yicha ish haqi fondining hajmi xo‘jalikning biznes-rejasida belgilanadi. Ish haqi qishloq xo‘jaligida mah-sulot (ish, xizmat)lar tannarxida salmoqli o‘rin egallaganligi sababli audi-tor ish haqi fondini tekshirishga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Tekshiruv boshlanishidan oldin auditor xo‘jalikda tasdiqlangan ish haqi fondining hajmini va uning biznes-rejaga to‘g‘ri kelishini aniqlashi zarur.
Ish haqi fondining haqiqiy sarfi «Xodimlarning toifalari va hisoblan-gan ish haqining tarkibi bo‘yicha ma’lumot» (19-shakl bo‘yicha hisob-ki-toblar bajariladigan jadval), «Xodimlar, yollangan va chetdan jalb qilingan shaxslar ish haqi fondini hisobga olish vedomosti» (20-shakl), hisob-kitob to‘lov vedomostlari va ish haqi hisoblash uchun asos bo‘lgan boshqa dast-labki hujjatlar ma’lumotlariga asosan tekshiriladi. Tekshirilayotgan davr (choraklik, yil) uchun belgilangan ish haqi fondini haqiqatda hisoblangan ish haqi summalari bilan taqqoslash zarur. Buning natijasida ish haqi fon-dining umumiy tejalgani yoki oshiqcha sarflangani aniqlanadi. Agar yil davomida ishlab chiqarish hajmining o‘zgarganligi sababli dastlabki ish haqi fondiga o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lsa, u holda ular umumiy tejash yoki oshiqcha sarflashni aniqlashda inobatga olinadi.
Tekshirish jarayonida hisoblashuv-to‘lov vedomostlari ma’lumot-larining har oyda bankka taqdim qilinadigan ma’lumotnoma ko‘rsatkich-lariga mos kelishi ham aniqlanadi. Ma’lumotnomadagi hisoblangan ish ha-qining umumiy summasi shu oydagi 21-shakl «Xodimlar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha jamlama ma’lumot» ning summasiga mos kelishi kerak.
Ish haqi berish uchun bankdagi 5110-«Hisob-kitob schyoti»dan olin-gan summalar, Shuningdek, undan ushlanib, o‘tkazilgan summalar 21-sha-kldagi hisob-kitoblar bajariladigan jadvalning tegishli ma’lumotlari bilan mos kelishi kerak.
Ish haqi fondining oshiqcha sarflanishi ma’muriy boshqaruv, xo‘jalik va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar sonining shtat jadvalidagidan oshib ket-ganligi; lavozim maoshlari, stavkalar va rastsenkalarning oshirib yubo-rilganligi; mashina va mexanizmlarda bajarilishi ko‘zda tutilgan ishlar (g‘allani o‘rish, donni yuklash va qo‘shimcha ishlov berish, yaganalash, chekankalash va h. k) qo‘lda bajarilganda ish hajmining qo‘shib yozilishi va hokazolar. Ayrim hollarda oshiqcha sarflar obyektiv sabablar oqibatida sodir bo‘ladi, masalan, qor yoki yomg‘ir ko‘p yoqqan paytlarda yo‘llarni tozalash, mollarga ozuqa yetkazib berish va boshqalar. Bularning barchasi puxta tekshirilishi zarur.
Auditor xo‘jalikka chetdan ishchilarni qancha, qachon va qaysi mud-datga jalb qilinganligi, ulardan qanday foydalanilganligi va ularga qanday tartibda mehnat haqi to‘langanligini ham aniqlashi kerak.
Mehnatga haq to‘lash masalalari yetarli darajada murakkab. Unda meh-natning tavsifi, mehnat xarajatlarini va uning natijalarini ulchash hamda baholash, rastsenkalar, mukofotlar va hokazolarni belgilash bilan bog‘liq ko‘plab nozik va o‘ziga xos tafsilotlari mavjud. Shuning uchun auditordan ushbu masalalar bo‘yicha me’yoriy baza va hisob yuritishning ahvolini aniqlash, shtatlar jadvali, korxona rahbariyatining xodimlarni oylik maosh tayinlab ishga qabul qilish to‘g‘risidagi buyruqlari (tanlab tekshiriladi), tuzilgan pudrat shartnomalari va mehnat bitimlari; mehnatga haq to‘lash, mukofotlash va moddiy yordam berish to‘g‘risidagi nizomlarni o‘rganish talab etiladi. So‘ngra ish vaqtini hisobga olish tabellari va ishbay ishlar uchun naryadlar, hisoblashuv-to‘lov va to‘lov vedomostlari, mehnatga haq to‘lash hamda uni tartibga solish bilan bog‘liq boshqa hujjatlarning rasmiylashtirilishi tekshiriladi. Auditor ushbu masalalar bilan tanishib chi-qib, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisob-kitoblarning asosiy bloklarini sinchiklab tekshiradi. Xususan:
1. Korxona xodimlarining shtat jadvalida belgilangan oylik maoshla-riga rioya qilinishi: shtat jadvalining boshqaruv kengashi yoki aksiyador-lar majlisida tasdiqlanganligi; o‘rindoshlik asosida mehnatga haq to‘lash-ning to‘g‘riligi; shtat intizomiga rioya qilinishi; mehnat bitimlari bo‘yicha haq to‘lashning asosliligi.
2. Ishchilarga ishbay naryadlar bo‘yicha haq to‘lashning to‘g‘riligi, xususan, bajarilmagan ishlar uchun qo‘shib yozish hollari yo‘qligi, mehnatga haq to‘lashning akkord tizimi qo‘llanilganligi, akkord naryad-larining tegishli butun ish uchun qilingan kalkulatsiya bilan asoslanishi, akkord topshiriqlarining belgilangan muddatda bajarilganligi va yuqori sifatliligi aniqlanadi.
3. Mukofotlash tartibi va asosliligi, mukofotlash sabablarini aniqlash va mehnat jamoasi tomonidan qabul qilinib, tasdiqlangan mukofotlash tizimini tahlil qilish bilan birgalikda aniqlanadi.
Ma’muriy boshqaruv xodimlari, mutaxassislar, xizmatchilar va kichik xizmatchi xodimlarga to‘lanadigan haq ularning haqiqiy sonining shtat jadvali va belgilangan lavozim maoshlari bilan solishtirib tekshiriladi.
Shuningdek, hisoblashuv-to‘lov vedomostlari va 19, 20, 21-shakldagi hisob-kitob bajariladigan jadvallarni puxta tekshirish zarur. Bosh daftardagi 4210 «Mehnat haqi bo‘yicha berilgan bo‘naklar» 6710- «Xodimlar bilan mehnat haqi bo‘yicha hisob-kitoblar» va 6720-«Deponentlangan mehnat haqi» schyotlarning qoldig‘i 21-shakl hisob-kitob jad-validagi qoldiq bilan teng bo‘lishi kerak. 4210-schyot bo‘yicha debet qoldiqning mavjudligi va qancha miqdordaligini aniqlash zarur. Xodimlar bilan mehnat haqi bo‘yicha hisob-kitoblarda debitor qarz mavjudligi bosh buxgalter tomonidan hisob-kitoblar ahvoli ustidan tegishli nazorat o‘rnatilmaganligidan dalolat beradi.
Mehnatga haq to‘lash va boshqa muomalalar bo‘yicha xodimlar bilan hisob–kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishda 4210-«Mehnat haqi bo‘yicha berilgan bo‘naklar», 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘-naklar», 4230-«Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar», 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari», 4720-«Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari», 4730-«Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari», 4790-«Xodimlarning boshqa qarzlari», 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar», 6720-«Deponentlangan mehnat haqi», 6970-«Hisobdor shaxslarga to‘lanadigan qarzlar» schyotlari bo‘yicha yuritiladigan hisobning to‘g‘-riligi va ishonchliligini tekshirish salmoqli o‘rin egallaydi.
Ish haqi bo‘yicha hisob-kitoblar hisoblashuv-to‘lov vedomostlari (73-shakl), oila (jamoa) pudratlari va boshqa ichki xo‘jalik bo‘linmalarining shaxsiy hisob varaqalari, ish vaqtini hisobga olish tabeli (64-shakl) va boshqa hujjatlar bo‘yicha tekshiriladi.
Hisoblashuv-to‘lov vedomostlarida jami summani ataylab oshirib ko‘rsatish hollari ham uchraydi. Misol:

№