Ma’ruzalar matni

10.Boshlang’ich matematika kursining mazmuni:	Natural son, 0 va ular ustida 4 amal, amallardagi komponentlar va natija orasidagi bog’lanishlar.	Haqiqiy sonlar ustida 4 amal. Natural sonlar ustidagi 4 amal.	Qo’shish va ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasi, ko’paytirish va bo’lishning taqsimot qonuni, xossalardan chiqadigan natija.
Tenglama, tengsizlik elementlari, egri chiziq, kesmalar, ko’pburchak va ularning elementlari, to’g’ri burchak va hokazolar.

7-mA’RUZA
Mavzu: Oz komplektli maktablarda matematika o‘qitish xususiyatlari. Oz komplektli maktablarda matematika o‘qitishni tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari.
Reja:
1. To’la jamlanmagan maktablar haqida
2. To’la jamlanmagan maktabda o’quv ishini tashkil etishning
xususiyatlari.
3. To’la jamlanmagan maktabda dars o‘tishning taxminiy rejasi.
Foydalaniladigan adabiyotlar : {A: 1,2,3,Q: 1,2,3,4,5,6,7,8}

Tayanch iboralar: To’la jamlanmagan maktablar, to’la jamlanmagan maktabda dars o‘tishning taxminiy rejasi.

1. To’la jamlanmagan maktablar haqida
Mamlakatimizda, xususan bizning Respublikamizda qishloq joylarida kichik va uzoq aholi yashaydigan punktlar mavjud bo‘lib, bu joylarga bir sinfga belgilangan me’yordan anchagina kam bo‘lgan 7 yoshli bolalar bo‘lganda To’la jamlanmaganmaktablar ochiladi.Bu shunday maktabki, unda bir o’qituvchi bir vaqtda bir necha sinfda ishlaydi. Bu sinflarda soni 3 tadan 30 tagacha o’quvchi bo‘lishi mumkin. Bir o’qituvchi hamma (I–IV) sinflar bilan bir vaqtda ishlaydigan maktab bir komplektli maktab deyiladi.
Ikkita o’qituvchi, uchta (ba’zan to‘rtta) sinf bilan ishlaydigan maktab ikki komplektli maktab deyiladi. Ikki komplektli maktablarda uch sinfni ikki komplektga birlashtirishning ushbu variantlarini amalga oshirish mumkin: 1- va 2 - sinflarni bir komplektli qilib birlashtirish (bu holda birinchi sinf bilan uchinchi sinf o’qituvchisi ishlaydi), 1- va 3-sinflarni 2- va 4- sinflarni bir komplektga birlashtirishning mos variantlarini tanlanadi.
2.To’la jamlanmaganmaktablarda ishlash o’qituvchi va o’quvchilar uchun bir qator qiyinchiliklar va to‘siqlar bilan bog‘liq:
1. O’qituvchi har kuni darsga tayyorlanishi va turli fanlardan eng kamida 8 soat dars o‘tishi kerak. To’la jamlanmaganmaktablarda darslar bo‘yicha reja tuzish oddiy maktabda bir sinf bilan ishlashdagiga qaraganda ko‘p vaqt talab qilishi bilan ishlash darajasi qiyin. Har kuni 8 yoki 12 ta reja ustida ishlash qiyingina bo‘lmay, balki bularni o‘zaro koordinatsiyalash anchagina vaqt talab qilishi bilan, ularga optimal pedagogik samara beradigan ularni bir butun birlashtirish zarurligi bilan ham qiyindir. Bularning hammasi o’qituvchidan tegishli bilimlarni bilishdan tashqari, maksimal darajada kuch, sabot, uyushqoqlik, matonat, qat’iyatlikni talab qiladi.
2. O’quvchilarning bir necha sinfga diqqat e’tiborini taqsimlashi juda qiyin.
3. O’qituvchi bir sinf bilan darsning yarmi yoki 1/3 qismi davomida shug‘ullanishga, darsning qolgan vaqtida o’quvchilar mustaqil ishlashiga to‘g‘ri keladi.
4. O’quvchilar mustaqil ish bajarayotganida darhol o’qituvchidan yordam olish niyatidan mahrumdirlar, chunki bu vaqtda o’qituvchi boshqa sinf bilan band bo‘ladi.
5. Bir sinf o’quvchilari, ayni vaqtda o’qituvchi rahbarligida ishlayotgan boshqa sinf o’quvchilarining xalaqit berishiga qaramay, mustaqil ishlayverishlari kerak.

Shunga qaramay to’la jamlanmaganmaktab o’quvchilari uchun bir qator afzalliklari ham mavjud.

1.Sinf o’quvchilari sonining kamligi (ba’zan 2–3 ta o’quvchi). Bu o’qituvchiga tez-tez so‘rab turish, o’quvchilar bilimlaridagi kamchilliklarni topish va ularni tuzatish imkoniyatlarini beradi.
2.. To’lajamlanmaganmaktablardao’quvchidaftarlarinitekshirishgaozvaqtsarflaydi, ubudaftarlarorqalio’quvchiqandayvanimadanqiynalayotganiniosonaniqlaydi.
3.To’lajamlanmaganmaktablarmaktabxususiyatigako‘rao’quvchidarsningtaxminan 1/3 qismidamustaqilishlashgato‘g‘rikeladi. Buningo’quvmaqsadlaridantashqari, kattatarbiyaviyahamiyatihambor: irodamustahkamlanadi, qiyinchiliklarnibartarafqilishmalakasitarbiyalanadi.

4. Yuqori sinf o’quvchilari quyi sinf o’quvchilariga yordam berishlari mumkin, chunki ular har kuni bir sinfxonasida birga bo‘lishadi.

3. Darslarni rejalashtirish ham to’la jamlanmagan maktablarada ish tashkil qilishni aniqlab beruvchi omillardan biridir. Bu rejalashtirish esa har xil ishlarni bir necha sinf bir vaqtda bajarishni ta’minlashdan iborat.
Dars jadvali tuzish to‘g‘risidagi keng tavsiyalar shuni ko‘rsatmoqdaki, bunga binoan 1-yarim yillikda har kuni oldingi 1–2 dars faqat 1-sinf bilan o‘tkaziladi. Bunga kundalik darslar sonini 6 taga yetkazish yo‘li bilan erishib bo‘ladi. Buning uchun darslar vaqtini 30 minutgacha qisqartirish kerak bo‘ladi.
Masalan, bir komplektli maktablarda dushanba kuni uchun dars jadvali quyidagicha. Demak, 1- sinflar ikki darsni oldin o’qiydi va ikki dars oldin tugatadi.
O’qituvchi uchun eng og‘ir soatlar 3 chi va 4 chi soatlardir.
O‘z komplektli maktablarda o’quv ishini rejalashtirish tegishli metodik qo‘llanmalar orqali o’qituvchilarga yetkazilmoqda.
Uch sinfda bir vaqtda o‘tkaziladigan bir predmetli (matematika) darsining taxminiy rejasini keltiramiz: 1-sinfda «sondan yig‘indini ayirish» (mustahkamlash); 2- sinfda «21 dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni og‘zaki raqamlash» (ya’ni tushuncha berish), 3- sinfda «1000 ichida og‘zaki raqamlash» (ya’ni tushuncha berish). (L.Sh. Levenberg va boshqalar. «Boshlang‘ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi»).

Dars bosqichlari	vaqti	Ishni sinflar bo‘yicha tashkil qilish
		I sinf	II sinf	III sinf
1.	10 min	Mustaqil. Sondan yig‘indini ayi-rishga doir misollar	Mustaqil.20 gacha bo‘lgan son-larni yozib, ular ustida qo‘shish misollari.	O’qituvchi boshchiligida yangi mavzu bilan tanishtirish, mustahkamlash. Mustaqil beriladigan topshiriqni tushuntirish.
2.	15 min	Mustaqil. Darslikdan misol masalalar berish.	O’qituvchi boshchiligida mustaqil ishni tekshirish. Yangi mavzuni tushuntirish. Mustaqil ishga ko‘rsatma. Uyga vazifa	Mustaqil. Darslikdan misol masalalar yechish.
3.	15 min	O’qituvchi boshchiligida. Mustaqil ishni tekshirish va og‘zaki mashq bajarish. «Jim» o‘yini, uyga vazifa berish.	Mustaqil. Darslikdan misol-masalalar ko‘rsatiladi.	Mustaqil.Oldingi topshiriqlar davom yetkaziladi.
4.	5 min	Mustaqil. Darslikdan misol - masalalar ko‘rsatiladi.	Mustaqil. Oldingi topshiriqlar davom yetkaziladi	O’qituvchi boshchiligida mustaqil ishlar tek-shiriladi. Uyga vazifa beriladi

Hamma narsadan oldin to’la jamlanmaganmaktablarda sinf doskasi o‘lchamini kattalashtirish kerak. Buning sababi bir necha sinf bilan ishlash sharoitida doskaga, birinchidan bir necha topshiriq materiallari yoziladi va ikkinchidan, bir necha sinf uchun yoziladi. Shu bilan birga topshiriqlar umumiy maktabdagiga qaraganda to‘laroq bayon qilinadi. Chunki, o’quvchilar ulardan o’qituvchining tushuntirishlarisiz foydalanishlari kerak. To’la jamlanmaganmaktablar ish tajribasida bu maqsadlarda qo‘shimcha yengil ko‘chma, osma (yoki tagliklarga o‘rnatilgan) doskalar, uzaytirilgan sinf doskalaridan (tortib turiladigan pardalar bilan taminlangan), olib qo‘yiladigan (ochiladigan qopqoqli) maxsus doskalardan foydalaniladi.

To’la jamlanmaganmaktabda o’quvchilarni o’qitishda har xil jadvallar ham muhim rol o‘ynaydi. Bunda asosan umumiy ta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan jadvallarning (spravochnik, instruktiv, o‘rgatuvchi jadvallarning) o‘zidan foydalanish mumkin.
To’la jamlanmaganmaktablar uchun ma’lumotlari o‘zgartiriladigan jadvallarning ahamiyati ayniqsa katta. Masalan, sodda masalalarning (murakkab masalalarning) qisqa yozuvlari namunalarini o‘z ichiga oladigan jadvallarni cho‘ntakli qilib tayyorlash maqsadga muvofiq, bu cho‘ntaklar son ma’lumotlarni unga teskari masala bilan almashtirish natijasida maqsadni amalga oshirish imkonini beradi.
To’la jamlanmaganmaktabda algoritmik jadvallarga, ya’ni algoritmik qoidalarni o‘z ichiga olgan jadvallarga katta o‘rin berish kerak.
Тarqatma-didaktik materiallardan foydalanish ham mustaqil ishlarni muvaffaqiyatli bajarishga imkon beradi. Ko‘pchilik hollarda bular topshiriqli kartochkalardan iborat bo‘ladi.
O’qituvchi ikkita yoki uchta sinf bilan mashg‘ulot olib boradigan maktab bir komplektli maktab deb ataladi. Ikkita o’qituvchi uchta yoki to‘rtta sinf bilan mashg‘ulot olib boriladigan maktab ikki komplektli maktab deb ataladi.
Kam komplektli maktablar barcha maktablar uchun belgilangan dasturlar bo‘yicha ishlaydigan va asosan boshqa maktablarga o‘xshash usullardan foydalanadilar, lekin bu yerda darsning tashkil etilishida muhim farqlar bor. Kam komplektli maktabda bolalarni o’qitish va tarbiyalash o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi.
Ikkita sinf bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni rejalashtirishda o’qituvchi quyidagi masalalarni hal etishi kerak:
1) O’qituvchi rahbarligida o‘tkaziladigan mashg‘ulot vaqtini qanday taqsimlash kerak;
2) O’quvchilarning mustaqil shug‘ullanishlarini qanday tashkil etish kerak;
3) mustaqil ishlarni qachon va qanday tekshirish kerak;
4) bir sinfdan ikkinchisiga o‘tishni qanday amalga oshirish kerak.
Bu masalalarni hal etish uchun o’qituvchi dars jadvalida matematika darsining o‘rnini, darsning turini belgilab olishi, darsning minutlar bo‘yicha taqsimlangan puxta va aniq rejasini tuzib olishi lozim.
Dars jadvalida matematika odatda birinchi yoki ikkinchi soatga qo‘yiladi. Matematika darsini boshqa sinfdagi xuddi shu dars bilan birgalikda bo‘lishi eng maqbuldir.
To’la jamlanmaganmaktablarda darsning mazmuni va turiga qarab mashg‘ulotlarni birgalikda olib borishning ushbu to‘rt turi farq qilinadi:
1) barcha sinflarda yangi material o‘rganiladi;
2) bir sinfda yangi material o‘rganiladi, ikkinchi sinfda esa mashqlar bajariladi;
3) ikkala sinfda malakalarni mustahkamlash va rivojlantirish darsi o‘tkaziladi;
4) ikkala sinfda amaliy ishlar yoki ekskursiya o‘tkaziladi.
1–3 sinflarda darsni tashkil qilish turlaridan birini ko‘rib chiqamiz, u ikkinchi yarim yillik uchun, birinchi sinf bolalari mustaqil ishlash malakasiga ega bo‘lganlaridan so‘ng tavsiya qilinadi.
Darsning bunday tuzilishi ushbu turga mos keladi:
Bir sinfda yangi materialni tushuntirib, qolgan ikki sinfda o‘rganilgan materialni mustahkamlash.
Uchta sinf bir vaqtda shug‘ullanganida hamma sinflarda yangi materialni bir vaqtda o‘rganishdan qochish kerak.
Bir necha sinflar bir vaqtda shug‘ullanganida o’quvchilar-ning mustaqil ishlari alohida o‘rin tutadi.
Darsda mustaqil ishlashning mazmuni quyidagicha:
– darsda yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan, oldin o‘tilgan materialni darslik yoki boshqa manba bo‘yicha mustaqil takrorlash;
– darsda o‘rganilgan materialni mustahkamlash uchun mashqlar;
– olingan bilimlarni amaliy qo‘llaniladigan turli xildagi mashqlar.
Mustaqil ishni to‘g‘ri tashkil etishda o’quv topshiriqlarining mufassal ishlanmalarini eslatmalar yordamida beradi.
Mustaqil ishlash usullari bilan bolalarni o’qituvchi maktabdagi birinchi darslaridan boshlab tanishtira boshlaydi. Dastlab bu topshiriqlar kichik hajmli va ergashish xarakterida bo‘ladi. Masalan, “Sen ham shunday qil” o‘yini.
Bu fikrlash uquvini shakllantiradi, matematik nutqni rivojlantiradi, kuchsiz O’quvchilarning materialni yaxshiroq tushunib olish va hamma qatori o‘z muvaffaqiyatlaridan quvonishlariga imkon yaratadi.