Matbuot haqida tushuncha Informatsiya va matbuot 7

II BOB. ZAMONAVIYLIK VA JURNALISTIKA

2.1 Jurnalist va jurnalistika muammolari

Zamonaviy inson hayotida jurnalistika va jurnalistning o'rni haqidagi savol menga juda muhim tuyuladi. Jurnalist, albatta, OAV uchun matn yaratuvchisi, to’g’rirog’i, media-matn, lekin bugungi kunda media-matn badiiy film, reklama roliki, o’yin-shou yoki qo’shma fotosurat bo’lishi mumkin. Shuning uchun biz jurnalistikaning boshqa yozuvchi kasblardan nimasi bilan farq qilishini endi tushunishimiz kerak. Nazarimda, jurnalistikada asosiy narsa faktlarga, voqelikning real voqealariga tayanishdir. Jurnalist shunday adabiy xodimki, u doimo hayotiy “xom ashyo” bilan – ya’ni voqelik voqealari bilan ishlaydi.

Biz qanday jamiyatda yashayotganimizni anglash uchun hayotimiz va dunyoqarashimiz, shaxs hayoti makonida jurnalistika va jurnalistning kasb egasi sifatida tutgan o‘rni haqidagi savolga mutlaqo javob berish zarur. Bu jarayon oddiy va noaniq emas, chunki jamiyatda zamonaviy odam asta-sekin o'zining eksklyuzivligini, o'ziga xosligini yo'qotadi, u ommaviy iste'mol jamiyatining bir qismiga aylanadi va siyosatda u qaror qabul qiluvchilar tomonidan kamroq va kamroq hisobga olinadi. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, hozir Rossiyada "uchuvchisiz" texnologiyalar hukmronlik qilmoqda, ya'ni siyosat oddiy odamlarsiz osonlikcha amalga oshishi mumkin; ularning fikrini inobatga olmasdan, iqtisodiyot va ishlab chiqarishning salmoqli qismidan voz kechiladi. Natijada ommabop ommaviy axborot vositalarining asosiy qismi real shaxsga, o‘ta real faktga, xoh u siyosiy, xoh ijtimoiy, xoh maishiy fakt bo‘ladimi, voqelikni yaratuvchiga muhtoj bo‘lmay qoldi. Va inson, o'zi juda murakkab shakllanish bo'lishiga qaramay, bunday voqelik tasavvuridan chiqib ketadi. Nazarimda, bu bizning mamlakatimizda ham, boshqa ko‘plab mamlakatlarda ham o‘zini namoyon qiladigan zamonaviylikning achchiq haqiqati, inqiroz esa o‘zining virtualligi bilan buni yana bir bor ta’kidlamoqda.

Albatta, jurnalistika faktga asoslanishi kerak, bu biz postsovet davrida o‘zimiz uchun o‘rgangan eng muhim narsa bo‘lsa kerak, lekin bu fikr ham voqelik haqiqati ekanligini unutmasligimiz kerak. Biroq, faktlarni olishdan, yetkazishdan oldin mulohaza yurita boshlagan, ularni auditoriyaga yetkazadigan, xabar berishdan avval fikr yurita boshlagan jurnalist yomon mutaxassis hisoblanadi. Paradoks: biz son-sanoqsiz ma'lumot manbalari mavjud dunyoda yashayapmiz. Va hatto o'z materiali uchun fakt tanlash bilan ham, jurnalist allaqachon o'z pozitsiyasini, munosabatini bildirishi mumkin. Jurnalist materiali uchun faktni tanlash jurnalistning ushbu fakt bo'yicha o'z fikrini bildirishdagi birinchi qadamidir. Biroq, boshqa tomondan, bugungi kunda jurnalist bo'lmagan manbalardan bir xil faktni tanlashi mumkin bo'lgan tomoshabinlar endi jurnalistning faktlarni shunchaki takrorlashidan manfaatdor emas. Bundan tashqari, rus an'anasini ham hisobga olish kerak, bu nafaqat faktni shaxssiz etkazishni, balki unga ma'lum munosabatni etkazishni, ushbu faktga ma'lum bir baho berishni ham o'z ichiga oladi. Shu sababli, faktlar dengizida jurnalistning ruhiga mos keladigan, uning jurnalistik materialiga asos bo'ladigan to'g'ri faktni topishga imkon beradigan ba'zi mexanizmlar bo'lishi kerak. Bu faktni izlash jarayonida jurnalist qanday mezonlar, qanday ko‘rsatmalarga ega bo‘lishi kerak? Menimcha, bu professionallik va axloq. Jurnalistikada bu ikki narsani ajratib bo'lmaydi, chunki jurnalist bir kishi uchun emas, balki juda katta auditoriya uchun ishlaydi.

Jurnalist nafaqat faktlar va ular bo'yicha sharhlarni xabar qilishi, balki ushbu xabarlarning mumkin bo'lgan ijtimoiy ta'sirini ham tushunishi kerakligini hisobga olsak, jurnalistika juda qiyin kasb bo'lib tuyuladi. Menimcha, bugungi kunda jurnalistika haqida ijtimoiy ish sifatida gapirish o‘rinli, chunki jurnalistlar birinchi navbatda jamiyatni xabardor qilish, ijtimoiy samaralarga erishish uchun ishlaydi. Shunday qilib, jurnalistika o'zining faktlarni ommaga etkazish faoliyatida ushbu faktlar haqida xabar berish olib kelishi mumkin bo'lgan ijtimoiy oqibatlarning eng keng kontekstini tushunishi kerak. Bugungi kunda ko'pchilik amaliyotchilarga ayon bo'lishi kerakki, ommaviy axborot vositalarining ta'siri va jurnalistik faoliyati haqidagi nazariy tushunchalarni bilmasdan turib, jurnalistning ishi mumkin emas.

So'nggi 10 yil ichida jamiyat hayotida ko'plab o'zgarishlar ro'y berdi. Sabablari ko'p: ilmiy-texnika taraqqiyoti, odamlarning qadriyatlarining o'zgarishi, madaniyatning o'zgarishi, ko'p narsalarni qayta ko'rib chiqish, bilimli odamlar sonining ko'payishi va hokazo. Bu hodisalarning barchasi bir-biri bilan bog'liq bo'lib, ularning sabablari va oqibatlari mavjud. Ayni paytda deyarli har bir insonning o'z uyi, ta'limi, zarur jihozlarning minimal to'plami, huquq va majburiyatlari, mehnati, barcha dori-darmonlar va mahsulotlardan foydalanish imkoniyati, turli xil dam olish va ko'ngilochar usullari mavjud. So'z bilan aytganda, hamma narsa yaxshi va xavfsiz ko'rinadi, lekin haqiqatan ham shundaymi? 21-asrda haqiqatan ham muammo yo'qmi? Bundan yaxshisi bo‘lmaydi shekilli, inson ilm-fan va texnikaning yanada tez rivojlanishini istamas ekan, o‘z hayotining farovonligiga intilgan. Lekin bunday emas. Zamonaviy dunyo juda murakkab va ba'zida hatto o'zimiz uchun ham tushunarsizdir. Bizga ulkan axborot oqimi tushayotgani, texnologik taraqqiyot, zamonaviy iqtisodiyot va odamlarning ehtiyojlari tufayli hayot ritmi juda tezlashgani bilan murakkablashdi. Zamonaviy jamiyatning yangi qadriyatlari har doim ham odamlar ongida ildiz otib ketavermaydi, aksincha, kimdir juda tez o'zgaradi va doimiylik yo'q. Odamlar aqldan ozishlari, o'z joniga qasd qilishlari, juda ko'p odamlarga zarar etkazishlari, nima uchun yashashlarini tushunmasliklari, haqiqat qaerdaligini bilmasliklari tobora ko'proq kuzatilmoqda. Ko'p moddiy ne'matlarni olgan odam, go'yo biror narsani unutib qo'ygandek, qandaydir diqqatga sazovor joyini yo'qotdi. Hatto bu eng moddiy ne'mat ham bizning zamonamizning o'zgaruvchanligi tufayli bir lahzada yo'q bo'lib ketishi mumkin, ammo keyin bizda nima qoladi? Jurnalistika targ'ibot jamiyati texnologiyasi. Men jurnalistikaga ham e’tibor qaratmoqchiman, chunki bu ijtimoiy-madaniy hodisa hayotimiz, jamiyatimiz in’ikosi bo‘lib, uni navigatsiya qilishga yordam beradi. Shunga ko‘ra, agar zamonaviy jamiyatda muammolar mavjud bo‘lsa, bu ikki hodisa bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va bir-birining aksi bo‘lgani uchun ular jurnalistikada. Yoki aynan jurnalistika bizga shunchalik ta'sir qilayotgan ana shu muammolarni yaratayotgandir? Nazarimda, zamonaviy jurnalistikaning jamiyatga ta’siri juda katta.

Ommaviy axborot vositalari muayyan hukmlar, fikrlar, tasvirlar, hatto orzularni ham o'rnatishga qodir. Ommaviy axborot vositalarini “to‘rtinchi hokimiyat” deb bejiz aytishmagan. Texnologiyaning rivojlanishi tufayli ommaviy axborot vositalari yangi shakllarga ega bo'lib, bizning ongimizga ta'sir qilishning yangi usullarini qidirmoqda va menimcha, muvaffaqiyatli. Ya'ni, OAV ko'pincha zamonaviy jamiyat uchun yangi muammolarni keltirib chiqaradi, ularni vaqti-vaqti bilan majburlaydi, odamlarning fikrlash jarayonini to'g'ri yo'nalishga yo'naltiradi, degan fikrdaman. Albatta, bu barcha holatlarda sodir bo'lmaydi, lekin shunga qaramay, amaliyot shuni ko'rsatadiki, ularning aksariyatida. Zamonaviy jamiyat va jurnalistikaning asosiy muammolari qanday? Men ularning har birini muhokama qilmoqchiman. Jamiyatimiz va jurnalistikamizning bir-biri bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lgan uchta asosiy, eng yorqin muammolarini ajratib ko‘rsataman. Albatta, yana ko'p muammolar bor, lekin quyida keltirilgan fikrlar menga eng dolzarb bo'lib tuyuladi. Birinchidan, men ommaviy madaniyatga, to’g’rirog’i, uning oqibatlariga e’tibor qaratmoqchiman. Ikkinchidan, menimcha, jurnalistikaning katta muammosi uning siyosat bilan chambarchas bog'liqligi, odamlarning dunyoni tushunishini buzadigan targ'ibot muammosi, mos ravishda bu zamonaviy jamiyatning yana bir muammosi. Uchinchidan, texnologiyaning jadal rivojlanishi jamiyat ehtiyojlari va jurnalistika sifatiga bevosita ta'sir ko'rsatdi.