Matematika o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma Yangi nashr

85 – 47 = 38
77 – 22 = 55
3. 
Aqlni charxlaymiz. Tarvuzning massasi necha kilogramm? 
3 kg + 1 kg = 4 kg
10 kg – 4 kg = 6 kg
6 kg + 4 kg = 10 kg
10 – 6 = 4.
Demak, tarvuzning massasi 6 kg ga teng. 
4. 
Amallarni hisoblaymiz va qiymatini topamiz. Bo‘sh joylarni to‘ldiramiz. 
61 – 39 = 22 100 – 63 = 37 
22 + 39 = 61
37 + 63 = 100
5. 
Aqlni charxlaymiz! Berilgan 
amallarni bajarib, noma’lumlarini 
topamiz va bo‘sh joylarni to‘ldiramiz. 
16 – 4 = __ + 6 12 + __ = 30 – 10
12 = __ + 6
12 + __ = 20
__ = 12 – 6
__ = 20 – 12
__ = 6
 
__ = 8
6. 
O‘quvchilarga o‘qituvchi to-
monidan tushuncha beriladi. Beril-
gan amallarni hisoblaymiz va qiy-
matini topib, bo‘sh joylarni to‘ldirib 
yozamiz. 
1) 65 – 43 = 22
2) 60 – 18 = 42 
3) 18 + 16 = 34
4) 65 – 22 = 43 
5) 42 + 18 = 60 
6) 34 – 16 = 18
129
2.
Namunaga qarab mashqlarni bajaramiz. 
34 
−
16
=
?
18
+
16
=
?
34
−
18
=
?
57 − 28 85 − 47 77 − 55
1) − 39 = 22
22 + 39 = 
2)
− 63 = 37
37 + 63 = 
Tarkibiy qismlar 
orasidagi bog‘lanishlar
10-dars
1.
Qanday xulosaga keldingiz?
18 + 16 = 34
34 − 18 = 16
34 − 16 = 18
kamayuvchi
ayriluvchi
ayirma
ayirma
kamayuvchi
ayriluvchi
ayirma
kamayuvchi
3.
Tarvuzning massasi 
necha kilogramm?
1
 kg
3
 kg
10
 kg
4.
Hisoblaymiz. Bo‘sh joylarni to‘ldiramiz.
5.
Noma’lumlarni topamiz.
16 − 4 = 
+ 6
12 +
= 30 − 10
− 10 = 25 − 15
130
6. 
Hisoblaymiz. 
Tarkibiy qismlar 
orasidagi bog‘lanishlar
11-dars
1.
Mashinalarni guruhlarga ajratamiz va hisoblaymiz.
3 ta ustunda 4 ta mashina bor. 
Demak: 4 × 3 = 12.
4 − birinchi ko‘paytuvchi;
3 − ikkinchi ko‘paytuvchi;
12 − ko‘paytma.
65 − 
= 22
65 − 22 = 
− 18 = 42
42 + 18 = 
+ 16 = 34
34 − 16 = 
12 ÷ 3 = 4
12 ÷ 4 = 3
Qanday xulosaga keldingiz? 
48 ÷ 8 = 6
48 ÷ 6 = 8
8 × 6 = 48
1-ko‘paytuvchi
1-ko‘paytuvchi
ko‘paytma
ko‘paytma
ko‘paytma
2-ko‘paytuvchi
2-ko‘paytuvchi
2-ko‘paytuvchi
@edurtm_uz

---

A
b
D
117
11-DARS: 
TARKIBIY QISMLAR ORASIDAGI BOG‘LANISHLAR
Maqsad:
amallarning tarkibiy qismlarini ajratadi, farqlaydi. Ikki yoki uch 
amalli sonli ifodalarni biladi va hisoblaydi.
1. 
Mavzu bo‘yicha tarkibiy qismlar orasidagi bog‘lanishlarni ko‘paytirish 
amali orqali bajaramiz. Berilgan mashinalarni guruhlarga ajratamiz va hisob
-
laymiz. 3 ta ustunda 4 tadan mashina bor. 
Demak: 
4 × 3 = 12
 
12 ÷ 3 = 4
12 ÷ 4 = 3
4 – birinchi ko‘paytiruvchi, 3 – ikkinchi ko‘paytiruvchi, 12 – ko‘paytma.
2. 
Tarkibiy qismlarning bog‘lanishi bo‘yicha ifodalar tuzamiz. Ularning 
qiymatlarini topib yozamiz. 
5 × 7 = 35
 
6 × 7 = 42
5 × 9 = 45
35 ÷ 5 = 7
 
42 ÷ 6 = 7
45 ÷ 5 = 9
35 ÷ 7 = 5
 
42 ÷ 7 = 6
45 ÷ 9 = 5
3. 
Berilgan hisbelgilarni sanaymiz. Ularni hisoblab, ko‘paytmani topamiz. 
Kim topqir? Eng faol o‘quvchilar rag‘batlantirib boriladi. 
7 × 6 = 42
 
7 × 6 = 21 + 7 × 3 = 42 
 
21 + 21 = 42.
4. 
Aqlni charxlaymiz. Kataklarni sanaymiz. Shakllarning perimetri nechta 
katakdan iborat ekanini topamiz. 
1-shaklning perimetri 27 ta;
2-shaklning perimetri 29 ta;
3-shaklning perimetri 15 ta ka
-
takdan iborat.
5.
O‘quvchilarga o‘qituvchi to-
monidan tushuncha beriladi. Beril-
gan amallarni hisoblaymiz va qiy-
matini topib, bo‘sh joylarni to‘ldirib 
yozamiz. 
1) 8 × 8 = 64
2) 7 × 9 = 63 
8 × 8 = 64 
 
9 × 7 = 63
64 ÷8 = 8 
 
63 ÷ 9 = 7
64 ÷ 8 = 8 
 
63 ÷ 7 = 9
3) 9 × 2 = 18
2 × 9 = 18 
18 ÷ 2 = 9
18 ÷ 9 = 2
130
6. 
Hisoblaymiz. 
Tarkibiy qismlar 
orasidagi bog‘lanishlar
11-dars
1.
Mashinalarni guruhlarga ajratamiz va hisoblaymiz.
3 ta ustunda 4 ta mashina bor. 
Demak: 4 × 3 = 12.
4 − birinchi ko‘paytuvchi;
3 − ikkinchi ko‘paytuvchi;
12 − ko‘paytma.
65 − 
= 22
65 − 22 = 
− 18 = 42
42 + 18 = 
+ 16 = 34
34 − 16 = 
12 ÷ 3 = 4
12 ÷ 4 = 3
Qanday xulosaga keldingiz? 
48 ÷ 8 = 6
48 ÷ 6 = 8
8 × 6 = 48
1-ko‘paytuvchi
1-ko‘paytuvchi
ko‘paytma
ko‘paytma
ko‘paytma
2-ko‘paytuvchi
2-ko‘paytuvchi
2-ko‘paytuvchi
131
5. 
Hisoblaymiz. Bo‘sh kataklarni to‘ldiramiz. 
8 × 8 = 64
8 × 
= 64
64 ÷ 8 = 
64 ÷ 
= 8
7 × 9 = 63
9 × = 63
÷ 9 = 7
63 ÷ 7 = 
9 × 2 = 18
2 × 
= 18
18 ÷ 
= 9
18 ÷ 9 = 
3.
Ko‘paytma qanday hosil bo‘ldi?
7 × ? = ?
?
+ 
?
= 
?
7 × ? = ? 
+
7 × ? = ?
2.
Ifodalar tuzib, qiymatini topamiz.
35
5
6
5
7
7
9
÷
÷
÷
÷
÷
÷
×
×
×
42
45
4.
Shakllarning perimetri nechta katakdan iborat?
@edurtm_uz

---

A
b
D
118
12-DARS: 
TARKIBIY QISMLAR ORASIDAGI BOG‘LANISHLAR
Maqsad:
amallarning tarkibiy qismlarini ajratadi, farqlaydi. Ikki yoki uch 
amalli sonli ifodalarni biladi va hisoblaydi.
1. 
Mavzu bo‘yicha tarkibiy qismlar orasidagi bog‘lanishlar bo‘lish amali 
orqali o‘rgatiladi. 
Berilgan namunaga qaraymiz. Tarkibiy qismlar orasida qanday bog‘la-
nishlar mavjud? Qanday amal bajarilgan? Qanday xulosaga keldingiz?
54 ÷ 6 = 9 
 
9 × 6 = 54
54 ÷ 9 = 6.
Bu yerda 54 – bo‘linuvchi, 6 – bo‘luvchi, 9 – bo‘linma. 
Shu uchala son orasidagi bog‘lanish tarkibiy qismlar orasidagi bog‘lanish 
hisoblanadi. 
2. 
Yuqorida berilgan namunaga qarab misollarni bajaramiz. Ularning tar
-
kibiy qismlari orasidagi bog‘lanishlarni topamiz va yozamiz.