Matematikaning asosiy tushunchalari natural son, arifmetik amallar, to`g`ri chiziq kesmasi, aylana kabi geometrik tushunchalar insoniyat tarixining ilk davridayoq paydo bo`lgan

II BOB. OG`ZAKI VA YOZMA HISOBNING O`RIN ALMASHTIRISH, GURUHLASH VA TAQSIMOT QONUNLARI
2.1. Og`zaki va yozma hisobda o`rin almashtirish, guruhlash va taqsimot qonunlarini qo`llashga asoslangan usullar

Og`zaki va yozma hisobning o`rin almashtirish, guruhlash va taqsimot qonunlarini qo`llash usullari.

Boshlang`ich maktabning matematika dasturiga kiritilgan nazariy masalalarning ichida arifmetik amallarning qonunlari to`g`risidagi masala ham bor. Dasturga bu qonunlardan faqat ko`paytirishning o`rin almashtirish xossasi kiritilgan.
IV sinflarda o`qish yilining I choragida o`qitiladi. Yig`indi va ko`paytmaning guruhlash va taqsimot qonunlari esa dasturga to`g`ridan-to`g`ri kirgizilmagan, lekin ular to`g`risida faqat IV sinfning 2-choragida bu xossalarga taaluqli ko`rsatma bor.
Ko`paytmani bir songa va aksincha, bir sonni ko`paytmaga ko`paytirish. Bu qonunlar IV sinf o`quvchilariga eng sodda (elimentar) shaklda, (konkret) aniq material ustida, induksiya metodi bilan berilishi kerak. O`qituvchi ttegishli ravishda sonli misollarni tanlab oladi, ularning har birini o`quivchilar bilan sinfda tekshirib chiqadi, ayrim misollarni tekshirishdan xususiy xulosalar chiqariladi, xususiy xulosalar esa qonunning umumiy shaklini chiqarish bilan tamomlanadi, bu tekshirilgan xususiy hollarni umumlashtirishdan iborat bo`ladi. Bu xulosa muvofiq ravishda tanlab olingan misol va masalalarni yechish bilan mustahkamlanadi.
Buni misollarda ko`rib chiqamiz.
Ko`paytirishning o`rin almashtirish qonuni. Kvadratlarga bo`lingan to`g`ri to`rtburchakdan ko`rgazmali qurol sifatida foydalanamiz.
8x3=3x8 ni tekshiramiz. 8x3 qancha bo`yi-8, eni 3 katakcha bo`lganto`g`ri to`rtburchak chizamiz.
Sanang-chi nechta kvadrat bo`ldi -24 ta.
Endi yana shunday usul bilan, 3 ni 8 ga ko`paytirishdan qancha chiqqanini topamiz. 3x8=24
Buni quyidagicha yozamiz:
8x3=3x8
Yozuvning o`ng tomoni chap tomondan nima bilan farq qiladi:
8 va 3 ko`paytuvchilarning joylari almashtirilgan. Buni 6x4 va 5x3 misollar ustida tekshirib ko`ring.
“Ko`paytuvchilarning o`rinlarini almashtirish ” bilan ko`paytma o`zgarmaydi degan umumlashtiruvchi xulosa chiqaradi.
O`quvchilarni yig`indining o`rin almashtirish xossasi bilan ham shu usulda tanishtirish mumkun. Bunda ko`rgazmali qo`rol sifatida sanoq materiallarining istalganini ishlatish mumkun. Masalan. 6+4=4+6 xossasini chiqarishda 6-kubik va ularning yoniga yana 4-kubik qo`yib sanashni taklif qilish kifoya; bundan keyin bolalar ikkinch amalni ( 4+6) bajaradilar:
4-kubikka 6-kubikni qo`shadilar: va
6+4=4+6
shaklda yozib qo`yadilar va ikki sonni qo`shishda ularning urinlarini almashtirish mumkun degan xulosa chiqoradilar, so`ngra, ko`paytiriahning o`rin almashtirish xossasiga nisbatan ko`satilgani kabi, umumlashtiruvchi xulosa chiqoradilar.

1. Sonlarni qo`shiluvchilarning o`rinlarini qlmashtirish bilan

qo`shish.
Agar qo`shiluvchilarning ikkitadan ortiq bo`sa, ularning urinlarini almashtirib qo`shish ba`zan ishni juda osonlashtiradi:
Masalan,
86+57+14=(86+14)+57
Bu yerda ikkinchi qo`shiluvchi birinchi qo`shiluvchini yuzga tuldiradi, ikkinchi qo`shiluvchini yuzga qo`shish esa juda oson.

2. 
   Qo`shiluvchilardan birini yaxlitlash.
   

Qo`shiluvchilardan biri xona soniga yaqin bo`lgan holda, uni o`ziga yaqin xona soni bilan almashtirish vaqo`shishdan chiqqan natijaga kerakli tuzatmani kiritish qo`layroq bo`ladi.
203+56=(200+56)+3=259
97+68=(100+68)-3=165

2. 
   Kamayuvchi yoki ayiriluvchini yaxlitlash bilan ayirish.
   

Berilgan sonlardan birini yaxlitlash og`zaki ayirishning asosiy usulidir, bu amalda yaxlitlash usullari qo`shishdagiga qaraganda birmuncha og`irroq qo`shishda istalgan qo`shiluvchini yaxlitlash mumkun edi va qo`shiluvchi qanchaga o`zgarsa, yig`indi ham shuncha o`zgaradi. Demak, yaxlitlaganimizda qo`shiluvchi ortgan bo`lsa, yig`indidan tuzatmani olish, qo`shiluvchi kamaygan vaqtda tuzatmani yig`ndiga qo`shish kerak bo`ladi.
Kamayuvchini yaxlitlaganimizda ham shu holni ko`ramiz; agar kamayuvchi yaxlitlaganimizda, biz uni orttirga bo`sak, tuzatmani ayirmadan olinadi; agar uni kamaytirgan bo`lsak, tuzanmani ayirmaga qo`shiladi.
Masalan.
798- 240=(800-240)-2=558
603-325=(600-325)+3=277

Ayiruvchini yaxlitlaganimizda boshqa holni ko`ramiz. Ma`lumki, ayiriluvchining ortishi bilan ayirma kamayadi. Demak, ayiriluvchi ortganda tuzatmani olish kerak bo`ladi.

Masalan.

783-598=(783-600)+2=185

945-504=(945-500)-4=441
Istagan sondan ma`lum bir xona sonini ayirish ancha yingil bo`lgani uchun, har qachon ayiruvchini yaxlitlash o`ng`ayli bo`ladi.
Kamayuvchini yaxlitlash bilan faqat o`quvchilarga xona sonidan istagan sonni ayirish malakalari bo`lgandagina maqsadga erishiladi.

2. 
   9 ga 99 ga va hokozoga ko`paytirish.
   

Berilgan sonni 9 ga ko`paytirish uchun, o`n marta orttirilgan ko`payuvchidan shu ko`payuvchini ayirish kerak.
Masalan.
37x=37x10-37=333
Ko`payuvchini bitta birlik orttirishimiz bilan biz ko`paytmani “bitta” ko`payuvchi qadar orttirgan bo`lamiz, shu sababdan uni hosil bo`lgan ko`paytmadan to`zatma sifatida olish kerak bo`ladi:
Shu asoslarga ko`ra 99ga ko`paytirish ham 100 ga ko`paytirish va ko`paytmadan ko`payuvchini ayirishdan iborat bo`ladi.
Masalan.
12x99=12x100-12=1188
999 ga 9999 ga va umuman har bir xonaning 9 ta birlikdan iborat bo`lgan songa ko`paytirish ham shu holda bajariladi.
Masalan.
85x999=85x1000-85=84915

5. 5ga 50 ga 500 ga va hokozoga ko`paytirish.

Birinta sonni 5 ga ko`paytirish o`rniga, uni 10 ga ko`paytirib, chiqqan ko`paytmani ikkiga bo`lish mumkun. Agar ko`payuvchi jo`ft son bo`lsa, ko`paytmani emas, balki kop`ayuvchini ikkiga va undan keyin 10 ga ko`paytirish yana ham oson bo`ladi:

Masalan.
68x5=(68:2)x10=340
50 ga ko`paytirish 100 ga ko`paytirib 2 ga bo`lib yoki 2 ga bo`lib ( agar ko`payuvchi juft son bo`lsa ), keyin 100 ga ko`paytirish bikan almashtiriladi.
Masalan:
76x50=(76;2)x100=3800
35x500=35x1000:2=35000:2=17500
236x500=(236:2)x1000=118000

6. 25 ga, 75 ga, 125 ga, 35ga ko`paytirish.

a) agar bironta son 100ga ko`paytirilib, chiqqan ko`paytma 4 ga bo`linsa, u son 25 ga ko`paytirilgan bo`ladi. Ayrim hollarda katta sonni 4 ga bo`lishning qiyinchiligidan qochish uchun, ko`payuvchi 4 ga bo`linadi (agar bo`linsa) va undan chiqqan bo`linmani 100 ga ko`paytiriladi.
Masalan:
68x25=(68:4)x100=1700
17x25=(17x100):4=1700:4=425
b) bironta sonni 7 ga ko`paytmasi shu sonning 25 ga ko`paytmasining uch baravariga teng. Demak, berilgan bironta sonni 75 ga ko`paytirish uchun, uni 25 ga ko`paytirib, chiqqan ko`paytmani uch marta olish kerak.
Masalan:
48x75=(48:4)x3x100=3600
64x75=(64:4)x3x100=16x3x100=4800
Yuqorida keltirilgan usul bilan 4 ga bo`linadigan sonlarni 25 ga va 75 ga ko`paytirish oson.
v) birorta sonning 125 ga ko`paytmasi shu sonning 100 ga va 25 ga ko`paytmalari yig`indisidir.
(Taqsimot qonuni)
Masalan:
(32x125=(32x100)+(32:4))x100=400
8 ga bo`linadigan sonni 125 ga boshqa usul ko`paytirish mumkin: dastlab son 8ga bo`linadi, keyin 1000 ga kamaytiriladi.
Masalan:
72x125=(72:8)x1000=9000
g) bironta sonnig 35 ga ko`paytmasi shu sonnig 25 ga va 10 ga ko`paytmalari yig`indisidir.
Masalan:
84x35=(84:4)x100+84x10=2940
7. Ketma-ket ko`paytirish va bo`lish.
a) ba`zi bir sonlar ko`paytirish amalini 2 va xattoki 3 bo`lib ko`paytirib chiqishga imkon beradi.
Masalan:
46x18=46x2x9
46x2=92
92x9=92x10-92=828
46x2x9=828
Ko`paytuvchi bo`lgan 18 soni 2-bilan 9 ning ko`paytmasidir. Shu sababdan dastlab 46 ni 2ga vaundan hosil bo`lgan natijani 9 ga ko`paytiriladi;yoki 45 soni bilan 9 ning ko`paytmasi bo`lgani uchun:
68x45=68x5x9 ya`ni
68x5=(68:2)x10=340
340x9=340x10-340=3060
b) ketma-ket bo`lish asosan bo`luvchi 2 xonali va ko`p xonali son bo`lgan hollarda qo`llaniladi,ammo bo`luvchi soddaroq bo`gan holda ham undan foydalanish imkoni yuqolmaydi;
Masalan:
224:8[(224:2):2]:2=28
Bu ularning mohiyati shundan iboratki, bo`luvchini ko`paytuvchilarga ajratiladi, so`ngra bo`linuvchi shu ko`paytuvchilarga ajratiladi, so`ngra bo`linuvchi shu ko`paytuvchilarning birinchisiga, chiqqan bo`linma ikkinchisiga bo`linadi va hokozo. Bo`luvchini ko`paytuvchilarga shunday ajratish kerakki, buning natijasida bo`lish prosessi haqiqatdan yengillashadigan bo`lsin.
Ko`pgina maktablarda og`zaki hisob darsining boshida uy vazifasini tekshirgandan keyin o`tkazadi. Buni maqullash mumkun, lekin doim shunday qilish yaramaydi.
Og`zaki hisobni darsning o`rtasida, masalan, yangi qoidani chiqorgandan kiyen, uni o`qituvchining rahbarligi ostida misol va masalalar yechib mustahkamlash vaqtida o`tkazish ham mumkun.
Masalan:
4) aylanma misollar.
1) o`qituvchi 14x5 misolini beradi.
O`quvchi javobni aytmaydi, balki shu javob birinchi bo`lib keladigan yangi bir misol o`ylab aytadi.
Ikkinchi o`uvchi yana yangi misol topadi, bu misolda esa, ikkinchi javob birinchi son bo`lib keladi.
Masalan:
O`qituvchi: 14x5=70
1- o`quvchi: 70:2=35
2- o`quvchi: 35:5=7 va hokozo
5) O`langan sonni topish men ikkita son o`yladim; agar birinchisiga ikkinchisi qo`shilsa, 15 chiqadi. Men qanday son o`yladim?
Bolalar yig`indisi 15 ga tengbo`ladigan hamma kambinasiyalarini qiladilar.
Mumkun bo`gan kambinasiyalarning eng keyingisi aytilganda o`qituvchi aytadi.
“To`g`ri” men 11+4=15 sonni o`ylagan edim deydi.
Og`zaki hisob darsi qiziqarli bo`lishi, bolalarning diqqatini va aktivligini uyg`otadigan bo`lishi uchun, ularni mumkun qadar turli tuman qilish kerak.
Masalan ularni qo`ydagicha nomlash mumkun.
1.Tez hisob
2.Teng hisob
3.Toping
4.Aylanma misollar.
5.O`langan sonni topish.
6.Zinapoya.
7.Qaytma hisob.
8.Zanjirband hisob.
9.To`ldirish usuli.
10. Berilgan misolga masala o`ylab topish.
11.Sodda masalalarni og`zaki yechish.
12.Kvadratlarni to`ldirish.
13.Jadval bo`yicha hisoblash.
14.Doiradagi amalni bajarish va hakozo.