Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Bosqichlar
Bajarilishi ko’zda tutilgan topshiriqlar
1-bosqich	Keys bilan tanishing muammoni keltirib chiqargan sabablarni aniqlang.
2-bosqich	“Mayatnikli kopyor” materiallarni zarbiy qovushoqligini aniqlashda ishlatiladigan qurilmadan foydalanishda muxim xossalarni tushuntirib bering?
3-bosqich	Qurilma kapyorining ko’tarilish burchak osti darajasini va unga tushiriladigan yuklamalar orasidagi o’zaro bog’liqlikni izoxlang?
4-bosqich	“Sragetti”dan tayyorlangan ko’prikni tayyorlash jarayonida ko’zda tutilgan yuklamalarni inobtga oling.
5-bosqich	Sodir etilgan xatolikka nima sabab bo’lganligini aiqlang va muammo yechimini toping.
6-bosqich	Keys yechimiga oid fikr-mulohazalarni bildiring.

Quyidagi rasmda “Mayatnikli kopyor” materiallarni zarbiy qovushoqligini aniqlashda ishlatiladigan qurilma va uning mexanik ko’rsatkichlari tasvirlangan.

16.2-rasm. Mayatnikli kopyor” materiallarni zarbiy qovushoqligini aniqlashda ishlatiladigan qurilma

Texnik ko’rsatkichlari
Eni, mm	Uzun ligi, mm	Baland ligi, mm	Massa, kg	Ishlab chiqaruvchi Mamalakat	Narxi AQSH dollari	Analogrusumi va mamlakat	Tarmoq kuchlanishi	Iste’mol quvvati
450	630	1250	89,0	Rossiya	22 000	Xitoy	220-380 V	5 kVt

Nazorat savollari:

1. 
   Materialshunoslikda materiallarni tadqiqot qilish va sinashda qo’llaniladigan jihozlar va priborlar haqida ma’lumot bering.
   
2. 
   Zamonaviy tadqiqot qilish priborlari va jihozlari haqida ma’lumotlar bering.
   
3. 
   Zamonaviy jihoz va uskunalarning tuzilishi qanday?.
   

17-mavzu. Materiallarni yeyilishi haqida dastlabki ma’lumotlar.
18-mavzu. Metallarning korroziyasi va unga qarshi kurash
Reja:

1. 
   Eyilish va ularning turlari.
   
2. 
   Eyilishga chidamli materiallar, qoplamalar va texnologiyalar haqida umumiy ma’lumotlar.
   
3. 
   Korroziya va uning turlari haqida dastlabki tushunchalar.
   
4. 
   Metallarning korroziyasiga qarshi kurash.
   

Tayanch so’z va iboralar: yeyilish, materiallarning yeyilishi, yeyilishga chidamli materiallar, qoplamalar texnologiyalar korroziya, materiallarning korroziyasi, korroziyagabardosh materiallar, qoplamalar..

Eyilish va ularning turlari. Materiallarning yeyilishi haqidagi dastlabki ma’lumotlar. Yeyilishga chidamli materiallar, qoplamalar va texnologiyalar haqida umumiy ma’lumotlar. Korroziya va uning turlari haqida dastlabki tushunchalar. Materiallarning korroziyasi haqidagi ma’lumotlar. Korroziyagabardosh materiallar, qoplamalar va texnologiyalar haqida umumiy ma’lumotlar.

Ko’pchilik metallar havo, suv, kislota, ishqor va tuzlarning eritmalari ta’sirida yemiriladi. Bu hodisa korroziya deyiladi. Korroziya so’zi lotincha «corrodore» - yemirilish degan ma’noni anglatadi. Korroziya o’zining fizik-kimyoviy xarakteri jihatidan ikki xil bo’ladi: kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya. Metallarda qanday turdagi korroziya sodir bo’lishi metallni qurshab turgan muhitga bog’liq bo’ladi. Metallarga quruq gazlar (kislorod, sulfit angidrid, vodorod sulfid, galogenlar, karbonat angidrid va h.k.), elektrolit bo’lmagan suyuqliklar ta’sir etganda kimyoviy korroziya sodir bo’ladi. Bu ayniqsa yuqori haroratli sharoitda ko’p uchraydi, shuning uchun bunday yemirilish metallarning gaz korroziyasi deb ham ataladi. Gaz korroziyasi ayniqsa, metallurgiyaga katta zarar keltiradi. Temir va po’lat buyumlarini gaz korroziyasidan saqlash uchun ularning sirti alyuminiy bilan qoplanadi.
Suyuq yoqilg’ilar ta’sirida vujudga keladigan korroziya ham kimyoviy korroziya jumlasiga kiradi. Suyuq yoqilg’ining asosiy tarkibiy qismlari metallarni korroziyalantirmaydi, lekin, neft va surkov moylari tarkibidagi oltingugurt, vodorod sulfid va oltingugurtli organik moddalarning metallarga ta’siri natijasida korroziya vujudga keladi. Suvsiz sharoitidagina bu ta’sir namoyon bo’ladi. Suvda elektro-kimyoviy korroziyaga aylanadi.
Elektrolitlar ta’sirida bo’ladigan korroziya elektrokimyoviy kor-roziya deyiladi. Ko’pgina metallar asosan elektrokimyoviy korroziya tufayli yemiriladi. Elektrokimyoviy korroziya metalda kichik galvanik elementlar hosil bo’lishi natijasida sodir bo’ladi. Galvanik elementlar hosil bo’lishiga sabab: 1) ko’p metallar tarkibida qo’shimcha sifatida boshqa metallar bo’lishi; 2) metall hamma vaqt suv, havo namligi va elektrolitlar qurshovida turishidir. Masalan, nam havoda temirga mis metali tegib turgan bo’lsin. Bunda galvanik element hosil bo’ladi (temir – anod, mis – katod vazifasini o’taydi). Temir oksidlanadi: Fe–2e^– =Fe²⁺

Fe^2 ionlari OH^– ionlari bilan birikib, Fe(OH)₂ ni hosil qiladi; Fe(OH)₂ havo kislorodi va namlik ta’sirida Fe(OH)₃ ga aylanadi;

4Fe(OH)₂ + O₂ + 2H₂O = 4Fe(OH)₃
Natijada temir korroziyaga uchraydi. Agar vodorod ionlari mo’l bo’lsa, temirdan chiqqan elektronlar havodagi kislorodni qaytarmasdan vodorod ionlarini qaytaradi; 2H^+2e^–  H₂ Temir qalayga tegib tursa, korroziya temir misga tegib turgandagiga qaraganda sustroq sodir bo’ladi, temir ruxga tegib tursa zanglamaydi, chunki temir ruxga qaraganda asl metaldir; elektrolitlar ishtirokida rux bilan temir hosil qilgan galvanik elementda rux – anod, temir – katod vazifasini bajaradi. ¹⁰