Matn lingvistikasi

Mubolag‘a va kichraytirish. Narsalarni, voqea va hodisalarni, his-tuyg‘ularni, belgi-xususiyatlarni o‘ta bo‘rttirib tasvirlashga mubolag‘a (ayrim adabiyotlarda giperbola) deyiladi. Mubolag‘a ham tasvirning ta’sirchan chiqishiga, obrazli ifodalanishiga xizmat qiladi. «Mubolag‘aning so‘z ma’nosining ko‘chishiga asoslanishi uning troplar guruhiga mansubligini ko‘rsatsa ham, u tropning boshqa ko‘rinishlaridan farq qiladi. Chunki tropning boshqa ko‘rinishlarida ko‘chma ma’no ma’lum bir belgi asosida o‘xshatish, taqqoslash, voqea-hodisa yoki predmetlar o‘rtasidagi bog‘liqlikka ko‘ra bo‘lsa, mubolag‘a esa to‘g‘ri ma’noda tushunmaslikni talab etadi». Mubolag‘aga asoslangan ko‘chim badiiy matnga nutq predmetiga nisbatan tinglovchi yoki kitobxon e’tiborini tortish va nutqning emotsional-ekspresivligini ta’minlash maqsadi bilan olib kiriladi. Mubolag‘ada ifodalanayotgan axborot tabiiyki, hayot haqiqatiga mos kelmaydi. Lekin me’yor buzilsa kutilgan effektga erishilmasligi ham mumkin. Aslida «mubolag‘ali nutqning asosiy maqsadi axborot berish emas, balki, tinglovchi yoki o‘quvchiga ta’sir qilishdir». Masalan, quyidagi parchada yozuvchi qahramon portretini mubolag‘ador qilib tasvirlash orqali komik effekt yaratishga muvaffaq bo‘lgan: Mahallamizda Mamajon lo‘mboz degan devdek kishi bo‘lardi. Bo‘yi unchalik daroz emasdi-ku, ammo eniga qarichlab o‘lchasa, ikki gazdan oshiq chiqardi. O‘tirganda dumbasi quymoqqa o‘xshab yoyilib ketib uch gazga doira yasardi. Qorni shu qadar osilib ketganki, o‘tirganda erga yozsa bir ko‘rpachalik joyga nari ketib qolardi. Kindigi qichiganda qo‘li etmay, otashkurak bilan qashlardi. (S.Ahmad)
Kichraytirish (litota) deganda mubolag‘aning aksi tushuniladi. «Lekin mohiyati, e’tibori bilan ular qarama-qarshi hodisalar emas, har ikkisi ham voqelikni haddan tashqari kuchaytirib tasvirlashga xizmat qiladi, faqat ularning ifodalanish usulida farq bor: giperbolada voqelik to‘g‘ridan – to‘g‘ri, bevosita bo‘rttirib ko‘rsatilsa, litotada biror voqelikni kichraytirish vositasida beriladi».
- Tilimni qichitma, jo‘jaxo‘roz! Aytmadimmi, kuzda qiyqillab stolning tagiga kirib ketasan, deb... Eh-e, sening xo‘roz bo‘lishingga hali o‘n to‘rt protsent bor (A.Qahhor). Bunda qarshidagi insonni jo‘jaxo‘roz deb kichraytirish orqali o‘zining kuchli ekanligi ta’kidlanyapti. Yoki, quyida berilgan misoldagi birinchi lofchi mubolag‘adan foydalangan bo‘lsa, ikkinchisining nutqida kichraytirish va mubolag‘a birdaniga kuzatiladi, hatto mubolag‘a orqali birinchi ob’ekt yo‘qqa chiqarilyapti: Bir lofchi ikkinchi lofchining uyiga kelib dedi:
- Sizga bir gilamni sovg‘a qilib keltirdim, uning bir uchi bu erda bo‘lsa, ikkinchi uchi Samarqandda turibdi.
Ikkinchi lofchi unga darhol javob berdi:
- Rahmat, yaxshi qilibsan, mehmonxonadagi gilamning ozgina eriga o‘t tushib kuygan edi, sen sovg‘a qilgan gilamni o‘shanga yamoq qilaman.

Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1.Ko‘chimlar deb nimaga aytiladi?
2.Metafora deb nimaga aytiladi?
3.Metonimiya deb nimaga aytiladi?
4.Sinekdoxa deb nimaga aytiladi?
5.Parafraza deb nimaga aytiladi?
6.Mubolag‘a va kichraytirish deb nimaga aytiladi?
7. Ko‘chimlardan badiiy matnda nima maqsadda foydalaniladi?